Markaziy Osiyoning yo‘qolib borayotgan 10 turdagi jonzoti

3.2. O‘zbekistonda “Qizil kitobga” kirib borayotgan hayvonlar
Yoʻqolib borayotgan yoki yoʻqolish xavfida boʻlgan noyob oʻsimlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda oʻsimlik va hayvon turlari sonining kamayishi, areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.
1948 yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan oʻsimlik va hayvon turlarining roʻyxatini tuzish gʻoyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish boʻyicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966 yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bagʻishlangan nashrlar chop etila boshlandi.
Oʻzbekistonning noyob va kamayib borayotgan oʻsimlik va hayvonlari toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar 1974 yil taʼsis etilgan Qizil kitobda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Qizil kitobi 1978 da taʼsis etildi. Birinchi marta Oʻzbekiston Qizil kitobining faunaga bagʻishlangan qismi 1983 yil nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning 63 turi kiritilgan edi. Oʻsimliklar olamining kamyob, yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan 163 turi haqida ilk bor mukammal maʼlumotlar 1984 yil bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritiladigan oʻsimlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi: 1) yoʻqolgan yoki yoʻqolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar; 2) yoʻqolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar; 3) kamyob, bevosita yoʻqolish xavfi boʻlmasada, kichik maydonlarda kamdankam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar; 4) muayyan vaqg davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga qoʻra yoki inson taʼsirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining oʻzgarishi, maxsus muhofaza choralari tufayli baʼzi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining oʻzgarishi va boshqalar omillar taʼsirida sonining kamayishi natijasida boshqa toifaga oʻtkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini tavsiflaydigan Qizil kitob 1998 yil da qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi maʼlumotlar toʻplanib, yangi Qizil kitob 2003 yilda chop etildi. Qizil kitobning soʻnggi nashriga sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16, baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15, boʻgʻimoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.
1. Turkiston silovsini
Yirikmushuklar — ovchilar uchun qiziq o’lja, va bu ularni butunlay yo’qolibketishiga olib keldi. Ko’rilgan chora-tadbirlar: ovlashni taqiqlash, Qizilkitobga kiritish va boshqalar turkiston silovsinini “qirilib” ketishidan nobut bo’lishinioldini oladi, lekin brakonyerlardan saqlamaydi. Shu yirtqichlarni o’zlariodamga hujum qilmaydilar. Turkiston silovsini “Halqaro yo’qolib ketish hafidagiyovvoyi fauna va florasini savdosi haqidagi Konventsiya”ning II ilovasigakiritilgan, va ularni tirikligicha tutish jiddiy cheklangan.
2. Qor qoploni
Qo’plabhayvonlar sport ovlash obyekti va zooparkda ko’rgazmali ko’rinish sifatidayuqori qimmatlanadi. Qor qoplonini quvish natijasida miqdori keskin kamaygan,bu qo’zal hayvonlar yo’qolib ketish arafasida. O’zbekistondagi qor qoploniareal maydoni 10 ming kv. km atrofida, bu jahon areali maydonini 0,5%dan ortiqemas.
3. Kum efasi
Kum efasidunyoni eng zaharli ilonlar o’ntaligiga kiradi. O’zbekistonda efani “charxiloni” deb atashadi, ya’ni tarjima qilinsa — “shovqinli ilon”. Bu harakatlaribilan efa kobrani eslatadi, u boshini ko’tarib tahdidli turadi, dushmannito’htatish uchun. O’tmishda respublikada har yili 3 000 ga yaqin zaharli ilonlar ovlanar edi.Toshkent, Frunza va Termizdagi ilonlarni saqlash joylarida edilar, u erdafarmatsevtik sanoat va ilmiy tashkilotlar uchun zahar olinar edi. Shu tufaylikum efa populyatsiyasi keskin kamaygan, va u qizil kitobga kiritilgan.
4. Menzbir sug’uri
HozirdaMenzbir sug’urini miqdori ko’p emas, uning butun kichgina areali bo’yicha — 40ming jonivordan ko’p emas. Agar sug’urni tabiatda dushmanlarini ko’pligiinobatga olinsa, bu judayam oz miqdor bo’lib chiqadi. Menzbir sug’uriyashaydigan joylarda, yozda ko’pincha qo’y podalari o’tlaydilar. Har bir cho’ponni2–3 yirik iti bor, va ular sug’urlar oviga muljallangan. Qo’ylar esa o’tnishunchalik tepalab va eb tashaydi , natijada sug’urlarga deyarli hech narsaqolmaydi, ular kerakli miqdorda yog’ to’play olishmaydi va bahorda ko’pchiligieguliksizlikdan halok bo’lishadi.
5. Tosh suvsar
Odam toshsuvsarni uning issiq yungi uchun ovlaydi. Ba’zida hayvonlar tovuq va kuyonlargatashlanadi, ko’pincha eyishi mumkin bo’lgan miqdoridan ko’proq. Omborhona vachordoqdan turli buyumlarni tashiydilar. Moshinaning kabel va shlanglarini (shuqatorda tormoz shlanglarini ham) g’ajiydi va bu bilan sezilarli zarar etkazadi.Kemiruvchilar sonini boshqarib, foyda keltiradi. Tosh suvsarda ari va asalarilar chaqishiga immuniteti bor, shunng uchun ba’zida ular asalariho’jaliklariga tashlanadi.

Xulosa:
Shunday qilib, 22 tur mintaqaning noyob va yo'qolib ketish xavfi ostidagi sutemizuvchilar ro'yxatiga kiritilgan. Roʻyxatlarga Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan taksonlar (matbuotda) – 12 tur kiradi. Bundan tashqari, tayyorlangan ro'yxatga milliy Qizil kitobga kiritilmagan, ammo xalqaro IUCN Qizil ro'yxatiga kiritilgan turlar (10 tur) kiritilgan. Milliy miqyosda (CR - jiddiy xavf ostida) va global (EN - yo'qolib ketish xavfi ostida) eng yuqori xavf holati qor qoplonidir. Qizil marmot tarqalishi va populyatsiyasi kamayib borayotgan zaif tur sifatida milliy Qizil kitobga kiritish uchun tavsiya etilishi mumkin.
“Qizil kitob” davlat va jamoat ekologik tashkilotlari olimlari va xodimlarining birgalikdagi sa’y-harakatlari mahsulidir. Unda mamlakatning yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvon va o‘simlik turlari haqida ko‘plab qiziqarli va ilmiy faktlar mavjud. Bunday muammo nafaqat mamlakatimizda, balki butun dunyoda mavjud bo‘lib, Xalqaro Qizil kitobda o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Qizil kitobida ham asosiy tahdidlar sanab o‘tilgan, ham ularni bartaraf etish yo‘llari keltirilgan. Umid qilamanki, bizning o‘quvchilarimiz tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha sa’yharakatlarga qo‘shilib, ekologik bilimlarni tarqatishda yordam berishadi.