Ma’ruza №1: Kompleks ishlab chiqarish xarajatlarining taqsimlanishi va qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarish

Jami
90,000 p.b.  
50,000
p.b.
140,000 p.b.  
Jadval ma’lumotlarilan ko‘rinib turibdiki, ushbu metodda mahsulot birligiga qo‘shma
tannarx to‘rtta mahsulot uchun ham bir xil darajada belgilangan, qaysiki bu ko‘rsatkich qo‘shma
mahsulotlarga taqsimlanadigan jami tannarxni oy maboynida ishlab chiqarilgan mahsulot
birligiga bo‘lish orqali topiladi. Jadvalning keyingi ustuni ajralish nuqtasidan keyingi tannarx
har bir mahsulotga alohida identifikatsiyalangan, chunki ularning hisob-kitobi har bir alohida
mahsulot uchun yuritiladi. Ularni taqsimlashga zaruriyat yo‘q.
Identifikatsiyalash bilan taqsimlash o‘rtasidagi farq qo‘shma mahsulot tannarxiga doir
qarorlarini qabul qiluvchi menedjerlar uchun ahamiyat kasb etadi. Misol uchun qo‘shma
mahsulotlardan birining bozor qiymati sezilarli darajada kamaysa bu uni ishlab chiqarishni
to‘xtatish taqoza qiladi va bu holat ko‘proq agarda bozor qiymati ajralish nuqtasidan keyingi
xarajatlarni qoplay olmasa.
Alohida mahsulotlarning to‘liq tannarxi bu unga taqsimlangan qo‘shma tannarx va
ajralish nuqtasidan keyin amalga oshirilgan tannarx yig‘indisidan iborat. Bizning misolimizda
uchta mahsulot qo‘shma tannarx va ajralish nuqtasidan keyingi tannarxlardan tashkil topgan.
Faqat, XZ-880 mahsulot ajralish nuqtasidan keyin sotishga tayyor holga keltirilgan, ya’ni unga
qo‘shimcha ishlov berish zaruriyati yo‘q.
9.1-jadvalda keltirilgan mahsulotlarning narxlarini 9.2-jadvalda hisoblab chiqilgan

---

tannarx to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan solishtiradigan bo‘lsak, ayrim holatlarni qayd qilish
mumkin. Z-800 mahsulot birligining tannarxi 10.25 p.b. bo‘lgan holda sotish narxi undan past
bo‘lib 10.00 p.b.ni tashkil etmoqda. Bozor esa uni yuqori narxda sotishga imkon bermaydi.
Natijada kompaniya ushbu mahsulotni tannarxidan past narxga (farqi 0.25 p.b.) sotishga majbur
bo‘ladi. Agar tahlil jarayoniga mahsulotni sotish, distributsiya va ma’muriy xarajatlarni ham
qo‘shadigan bo‘lsak u holda zarar summasi yana oshadi. Z-900 mahsulotga yalpi marjin 1 barrel
ga 1 p.b.ni tashkil etmoqda (15 p.b.sotish narxi – 14 p.b. mahsulot tannarxi). Bu ham juda past.
Lekin XZ-880 XZ -990 mahsulotlarda yalpi marjin yuqori bo‘lib mos ravishda 16 p.b. va 26
p.b.ga yetgan. Buning sababi natural birliklar metodida kichik narxga ega bo‘lgan mahsulotlar
kichik hajmga va ko‘proq miqdorga ega bo‘lishi natijasida negativ yalpi marjinga ega bo‘lishi
mumkin. Yuqori narxga ega bo‘lgan mahsulotlar esa yuqori marjin ko‘rsatkichiga ega
bo‘lmoqda. Shu bois, natural birliklar metodini mahsulotlar narxi o‘rtasida katta farq bo‘lmagan
hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi.