Maʻruza №3 Mavzu: Elektr yuritmani xarakatlanishi. Elektr yuritmaning turg‘un xarakati

barqarorligini xam aniqlash zarur.SHunday turun ‘arakat barqaror bo‘ladiki, u qandaydir tashqi taosir natijasida 
turun rejimdan chiqarilsada, bu taosir yo‘qolgandan so‘ng, shu rejimga yana qayta oladi. Qolgan xollarda ‘arakat 
barqarormas bo‘ladi. 


0

т
М
с б
М
т
М
и т
М
 
3.7-rasm. Turg‘un xarakat ko‘rsatkichlarini aniqlash 
Tezlikni kamayishida, AD momentining pasayishi natijasida dinamik moment manfiy bo‘ladi va tezlikni 
kamayish jarayoni davom etadi. SHunday qilib, 

t2
tezlik bilan aniqlanadigan 2 chi nuqtada elektr yuritmaning turun 

---

‘arakatini barqarormasligi xaqidagi xulosani qilish mumkindir.O‘tkazilgan taxlil shuni aniqlaydiki, turun ‘arakatni 
barqarorligining zaruriy va etarli sharti qilib tezlikni oshishi va bundan xosil bo‘ladigan dinamik momentni 
ishoralarining qarama-qarshiligini olish mumkin, yaoni 
M
din
/ 


 < 0 
Xarakatning 
barqarorligi 
yoki 
barqarormasligini 
dvigatel 
va 
ishchi 
mexanizmlarining 
mexanik 
xarakteristikalarini bikrligi orqali xam aniqlash mumkin. Bunda EYU ni barqaror ishlash sharti quyidagi ko‘rinishda 
bo‘ladi 

- 

s
 < 0 yoki 

< 

s
Dinamik momentning o‘zgarmas qiymatida elektr yuritmada kechadigan noturg‘un xarakat. 
EYUning turg‘unmas harakati, dvigatel va yuklama momentlari bir - biridan farqlanganda, yaoni M 

M
s
 
bo‘lganda ro‘y beradi. Bu xolda dinamik moment nolga tenglashmaydi va harakat tezligining ortishi yoki kamayishi 
sodir bo‘ladi. 
EYu dagi turg‘unmas harakatni o‘ziga xos ko‘rinishlari - bu dvigatelni ishga tushirish, to‘xtatish va teskari 
aylantirish, shuningdek uni bir tezlik qiymatidan boshqasiga o‘tishidir (tezlikni rostlash). 
Turg‘unmas harakat, EYu ning biror - bir ko‘rsatkichli turg‘un rejimidan boshqa ko‘rsatkichli turg‘un rejimiga 
o‘tishiga mos tushadi. Shu sababli, turunmas harakat o‘tish jarayoni yoki o‘tkinch rejim xam deb ataladi. 
Turunmas harakatni ko‘rib chiqishdan asosiy maqsad, EYu dagi mexanik o‘zgaruvchilar (koordinatalar) - dvigatel 
momenti, tezligi va valining burilish burchagini vaqt bilan bolanishini topishdir, yaoni M(t), 

(t) va 

(t). Bu 
bolanishlar harakat tenglamasini yechish orqali olinadi. 
Umumiy xolda, dvigatel va ishchi mexanizmining momentini, bapzida esa inersiya momenti xam vaqt, 
tezlik va o‘rin joyining funksiyasi bo‘lishi mumkin. O‘tish jarayonlarini mumkin bo‘lgan xar xil ko‘rinishlaridan, 
EYu larda ko‘p uchrab turadigan, yaoni dvigatel va ishchi mexanizm-ning momentini, shuning uchun dinamik 
momentni xam tezlik funksiyasi bo‘lgan xolatini ko‘rib chiqamiz. Bunday o‘tish jarayonlarini shartli ravishda uch 
guruxga ajratish mumkin: o‘zgarmas dinamik momentdagi, tezlikka nisbatan chiziqli bolanishdagi dinamik 
momentdagi va ixtiyoriy dinamik momentdagi. 
Bir massali sistemaning o‘zgarmas va noldan farq qiluvchi dinamik momentdagi turunmas harakatni ko‘rib 
chiqamiz. Bu harakat shunday xolda yuzaga keladiki, bunda dvigatel va ish mexanizmning mexanik 
xarakteristikalari bir-biriga parallel bo‘ladi, (misol uchun, 5.4,a-rasmda ko‘rsatilgandek vertikal bo‘ylab 
o‘tkazilganda). 
EYu koordinatalarini vaqt bo‘yicha o‘zgarishning qidirilayotgan bolanishlari asosiy harakat tenglamasini 
yechish (integrallash) yo‘li orqali topiladi. 
Ko‘rib chiqilayotgan xolda u, bo‘linadigan o‘zgaruvchilarli differensial tenglamalar sinfiga tegishli bo‘ladi: 
d

 = [(M - M
s
)/J] dt 
Bundan, M=M
s
=const ekanligini xisobga olgan xolda, topamiz 

 = [(M - M
s
) / J] t + C