Maʻruza №3 Mavzu: Elektr yuritmani xarakatlanishi. Elektr yuritmaning turg‘un xarakati

---

Maʻruza №3 
Mavzu: Elektr yuritmani xarakatlanishi. Elektr yuritmaning turg‘un xarakati. 
Reja: 
3.1. Elektr yuritmaning harakatlanish tenglamasi. 
3.2. Elektr yuritma harakatining turg‘unlik shartlari. 
3.3. Elektr yuritmaning aylantirish moment va tezligi. 
3.4. Elektr yuritma mexanik qismining strukturaviy sxemasi. 
3.5. Elektr yuritmaning turg‘un harakati. 
3.6. Dinamik momentning o‘zgarmas qiymatida elektr yuritmada kechadigan noturg‘un xarakat.
3.7. Statik va dinamik tavsiflarni hisoblash usullari. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
Eektr yuritmani xarakat tenglamasi, turg‘un xarakat, tezlanish, tezlikni pasayishi, tormozlanish, barqarorlik 
sartlari, static moment, dinamik moment, aylanishlar soni, burchak tezlik, EYU holatlari. Dvigatel va ishchi
mexanizmlarini mexanik xarakteristikalari, tabiiy va sunoiy xarakteristikalar, dvigatel mexanik xarakteristikalarni 
aniqlovchi asosiy kattaliklar, bikrlik, xarakteristikalarning bikrlik darajasiga qarab turlari, EYUning turun
xarakati, xarakat barqarorligi. EYUning turg‘unmas xarakati. 
 Elektr yuritmaning xarakat tenglamasi 
Elektr yuritma turli rejimlarda ishlashi mumkin. U, dvigatelni ishga tushirishda yoki yuklama kamayganda 
tezlanadi; dvigatel to‘xtatilganda yoki teskari aylantirilganda esa sekinlashadi. Bunday rejimlarda, elektr 
yuritmaning xolati, uning mexanik qismida ishtirok etuvchi kuch va momentlarga boliqdir. Agar, EYu ning ishlash 
jarayonida, burchak tezligi o‘zgarmas bo‘lsa, unda dvigatel xosil qiluvchi moment yuklama momentiga teng bo‘ladi 
M = M
s
yoki M - M
s
 = 0 
O‘zgaruvchan burchak tezligida (oshirilganda yoki kamaytirilganda) dinamik moment M
din
 xosil bo‘ladi va 
tenglama uchinchi apzo bilan to‘ldiriladi 
M - M
s
 = M
din 
yoki
 
M - M
s
 = Jd

/dt
 
Bu tenglama elektr yuritmaning asosiy harakat tenglamasi deyiladi.
 
Tenglamadan ko‘rinadiki, dvigatelning 
aylanish momenti M, mexanizmda sodir bo‘ladigan qarshilik momenti M
s
va yuritma qismlarida xosil bo‘ladigan 
dinamik moment M
din
bilan muvozanatda bo‘lishi kerak.(2.8) tenglamada, jism massasi m va unga mos ravishda 
yuritma inersiya momenti J o‘zgarmas kattaliklar xisoblangan, bu asosiy ko‘pchilik ish mexanizmlar uchun to‘ridir.
Yuritma harakat tenglamasiga ko‘ra:
 

agar M > M
s
, d

/dt>0 bo‘lsa, u xolda yuritmaning aylanish tezligi orta boshlaydi (yuritma tezlashadi);  

agar M < M
c
, d

/dt <0 bo‘lsa, dvigatel yuklamasi ko‘paya boshlaganda yuritma tezligi kamaya boshlaydi 
(yuritma sekinlashadi);  

agar M = M
s
, d

/dt = 0, u xolda yuritma tekis harakat bilan turun tezlikda aylanadi yoki qo‘zalmas xolatda 
bo‘ladi (yuritmaning turun rejimi, 

 = const). 
EYu dagi jarayonlarni o‘rganishda qulaylik yaratish maqsadida, dvigatelni aylantiruvchi momenti yuritma 
harakati tomon yo‘nalgan bo‘lsa, uni musbat (dvigatel rejimi), aks xolda esa manfiy (generator rejimi) deb qabul 
qilinadi. Qarshilik momenti M
s
oldidagi manfiy ishora, bu momentni yuritma harakatiga nisbatan teskari 
yo‘nalganligini ko‘rsatadi, bu yuk ko‘tarish, metall qirqish va shu kabi jarayonlarga taoluqlidir. Yuk tushirishda esa 
qarshilik momenti yuritma harakati tomon yo‘nalgani uchun, uning oldiga musbat ishora qo‘yish kerak bo‘ladi. 
Tezlikning orta borishida M
din
yuritma harakatiga teskari yo‘nalgan bo‘lib, uning kamayishida esa harakat 
tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Dinamik momentning qiymati va ishorasi faqat dvigatel momenti bilan qarshilik 

---

momentini algebraik ayrimasiga ko‘ra aniqlanadi. Shunday kilib, yuritmaning harakat tenglamasini, umumiy xolda 
quyidagicha ifodalash mumkin 

 M 

 M
s
 = J d

/dt 
Demak, ifodadagi M va M
s
oldiga (+) yoki(-) ishorasining qo‘ yilishi dvigatelning ish rejimi va yuklama 
xarakteriga boliq bo‘ladi.