Ma’ruza №7 qattiq jismlarning deformatsiyalanishi

Gyugens prinsipi. 
Gyuygens printsipi yordamida to’lqinlarning tarqalish hodisalarini kuzatish osonlashadi. Bu 

printsipga asosan, to’lqin harakati yetib borgan har bir nuqta ikkilamchi to’lqinlar manbaiga aylanadi:

bu to’lqinlarni o’rab oluvchi egri chiziq keyingi momentdagi to’lqinlar fronti 
holatini beradi (4 - rasm).
Gyuygens printsipidan foydalanib, ikki muhit chegarasidan to’lqinlarni 
qaytish va sinish qonunlarini keltirib chiqarish mumkin.
To’lqinlarning burchak ostida tushganidagi sinishi har xil muhitdagi, 
ularning har xil tezliklarga ega bo’lishi bilan tushuntiriladi.
Gyuygens printsipi, to’lqinlarga xos bo’lgan, ularning to’g’ri chiziqli 
tarqalishidan og’ishini tushuntirib bera oladi.
Agarda to’lqinlar chegaralanmagan fazoda tarqalsalar, ular o’zlarining to’g’ri 
chiziqli yo’nalishini saqlab qoladilar. O’z yo’lida
to’siqlarga duch kelsa, uni o’rab o’tishga 
intilishadi. Bu hodisa difraktsiya hodisasi deb
ataladi. 
Masalan, ko’p teshikli yassi to’siqqa unga parallel bo’lgan to’lqin
fronti tushayotgan bo’lsin (5 - rasm). 
Gyuygens printsipiga asosan, yassi to’lqinning har bir teshigiga to’g’ri
kelgan nuqtalar ikkilamchi to’lqinlar markaziga aylanadilar. Bu 
ikkilamchi to’lqinlarni o’rab oluvchi egri chiziqni chizsak, u ikkilamchi
to’lqin fronti geometrik soya sohasini ham egallay boshlaydi. 
Dopler effekti. 
Elastik muhitda to’lqin chiqaruvchi manbadan bazibir oraliqda muhitdagi tebranisharni qabul 

qiluvchi qurilma joylashsin. Biz uni qabullagich deb ataymiz. Agar manba va to’lqin qabullagich

muhitga nisbatan harakatlanmasa manbadan chiqgan to’lqin chastotasi to’lqin qabul qiladigan 
manbadaga etib kelgan to’lqin chastotasiga teng bo’ladi. Demak, manbadan chiqgan to’lqin chastotasi
qanday bo’lsa qabullagichga etib kelganda ham shunday bo’lae ekan, ya’ni to’lqinning chastotasi 
o’zgarmaydi. Agarda manba yoki qabullagich yoki ikkalasi ham muhitga nisbatan harakatlansa, unda
qabullagichga yetib kelgan to’lqin chastotasi 
manbadan chiqayotgan to’lqin chastotasi
dan farq 

qilar ekan. Bu hodisaga Dopler effekti deb ataladi.

Faraz qilaylik, soddalik uchun manba va qabullagich tutashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab 
harakatlansin. Manba tezligi

ni musbat deb olaylik agarda u qabullagich tomonga harakatlansa,

aksincha qabullagichdan uzoqlashayotgan bo’lsa uning tezligi 

ni manfiy deb olaylik. Shunga

---

---

o’xshash qabullagichning tezligi

ni musbat deb olaylik agar qabullagich manbaga

yaqinlashayotgan bo’lsa, aksincha manfiy deb olaylik, agarda qabullabich manbadan uzoqlashayotgan 
bo’lsa. Agar manba harakatlanmasdan

chastota bilan

tebranayotgan bo’lsa, unda manba 

chi tebranishni 

chiqarganda birinchi tebrangan to’lqin o’rkachi

muhitda

yo’lni bosib o’tishga ulgiradi (

to’lqinning muhitga nisbatan tarqalish tezligi). Demak,
Agarda manba muhitga nisbatan 
tezlik bilan
harakatlansa, unda manba 

chi tebranishni chiqargan paytda birinchi tebranish o’rkachi manbadan 

oraliqda bo’ladi (6 - rasm). Demak,

to’lqinning o’rkachi va chuqurligi

uzunlikda joylashar ekan. Chunki to’lqin uzunligi quyidagiga teng: 

Bir sekund davomida 
uzunlikka joylashgan o’rkach va chuqurlik qo’zg’almas qabullagich
yonidan o’tar ekan. Demak, qabullagich bir sekund mobaynida 

uzunlikda joylashgan

o’rkach va chuqurlikli tebranishni qabul qiladi va 
chastota bilan tebranadi. (10.23) ifodaga (10.212) ni qo’yib quyidagiga ega bo’lamiz: 

(10.24) ifodaga binoan qabullagich va manbaning shunday harakatida qabullagich manbadan 

chiqarayotgan

chastotadan katta

chastotani qabul qilib ular orasidagi masofa kamayar ekan. 
Agarda qabullagich bilan manba orasidagi masofa ortsa, unda
chastota
chastotadan kichik bo’ladi.