Ma’ruza №7 qattiq jismlarning deformatsiyalanishi

Dopler effekti. 

 

Elastik  muhitda  to’lqin  chiqaruvchi  manbadan  bazibir  oraliqda  muhitdagi  tebranisharni  qabul 

qiluvchi  qurilma  joylashsin.  Biz  uni  qabullagich  deb  ataymiz.  Agar  manba  va  to’lqin  qabullagich 

muhitga  nisbatan  harakatlanmasa  manbadan  chiqgan  to’lqin  chastotasi  to’lqin  qabul  qiladigan 

manbadaga etib kelgan to’lqin chastotasiga teng bo’ladi. Demak, manbadan chiqgan to’lqin chastotasi 

qanday  bo’lsa  qabullagichga  etib  kelganda  ham  shunday  bo’lae  ekan,  ya’ni  to’lqinning  chastotasi 

o’zgarmaydi. Agarda manba yoki qabullagich yoki ikkalasi ham muhitga nisbatan harakatlansa, unda 

qabullagichga  yetib kelgan to’lqin chastotasi 

  manbadan chiqayotgan to’lqin chastotasi   

 

  dan  farq 

qilar ekan. Bu hodisaga Dopler effekti deb ataladi. 

Faraz  qilaylik,  soddalik  uchun  manba  va  qabullagich  tutashtiruvchi  to’g’ri  chiziq  bo’ylab 

harakatlansin. Manba tezligi 

 

   

 ni musbat deb olaylik agarda u qabullagich tomonga harakatlansa, 

aksincha  qabullagichdan  uzoqlashayotgan  bo’lsa  uning  tezligi 

 

   

  ni  manfiy  deb  olaylik.  Shunga 

---

o’xshash  qabullagichning  tezligi 

 

   

  ni  musbat  deb  olaylik  agar  qabullagich  manbaga 

yaqinlashayotgan bo’lsa, aksincha manfiy deb olaylik, agarda qabullabich manbadan uzoqlashayotgan 

bo’lsa. Agar manba harakatlanmasdan 

 

 

 chastota bilan 

tebranayotgan  bo’lsa,  unda  manba 

 

 

  chi  tebranishni 

chiqarganda  birinchi  tebrangan  to’lqin  o’rkachi 

muhitda 

   yo’lni  bosib  o’tishga  ulgiradi  (    

to’lqinning muhitga nisbatan tarqalish tezligi). Demak,  

 

Agarda manba muhitga nisbatan 

 

   

 tezlik bilan 

harakatlansa,  unda  manba 

 

 

  chi  tebranishni  chiqargan  paytda  birinchi  tebranish  o’rkachi  manbadan 

     

   

  oraliqda  bo’ladi  (6  -  rasm).  Demak, 

 

 

  to’lqinning  o’rkachi  va  chuqurligi 

     

   

 

uzunlikda joylashar ekan. Chunki to’lqin uzunligi quyidagiga teng: 

 

 

 

     

   

 

 

                                                                      

 

Bir  sekund  davomida 

   uzunlikka  joylashgan  o’rkach  va  chuqurlik  qo’zg’almas  qabullagich 

yonidan  o’tar  ekan.  Demak,  qabullagich  bir  sekund  mobaynida 

     

   

  uzunlikda  joylashgan 

o’rkach va chuqurlikli tebranishni qabul qiladi va 

 

   

     

   

 

                                                                     

 

chastota bilan tebranadi. (10.23) ifodaga (10.212) ni qo’yib quyidagiga ega bo’lamiz: 

 

     

 

     

   

     

   

                                                                

 

(10.24)  ifodaga  binoan  qabullagich  va  manbaning  shunday  harakatida  qabullagich  manbadan 

chiqarayotgan 

 

 

  chastotadan  katta 

   chastotani  qabul  qilib  ular  orasidagi  masofa  kamayar  ekan. 

Agarda qabullagich bilan manba orasidagi masofa ortsa, unda 

  chastota  

 

 chastotadan kichik bo’ladi.