Ma’ruza №7. Tribotexnika asoslari. Ishqalanish va yeyilish. Kontakt zonasidagi yuzalarning holati. Ishqalanishning turlari. Yeyilishning turlari. Moylash materiallari

7.3 Ishqalanish turlari
Ishqalanish yuzalarning tutash sirtlaridagi sodir bo‘ladigan fizik mexanik kimyoviy jarayonlar yig‘indisi tushiniladi. Ishqalanish qay holda va qanday sharoitda sodir bo‘lishiga qarab birqancha turlarga bo‘linadi:
1.Nisbiy harakatni bor-yo‘qligiga qarab: tinch ishqalanish va harakatdagi ishqalanish.
2.Harakatning holatiga qarab: sirpanishd ishqalanish va dumalab ishqalanish.
3.Moylovchi materialning bor yo‘qligiga qarab: quruq ishqalanish va moyli ishqalanish.
Moyli ishqalanish uch turga bo‘linadi:
Moyli ishqalanish—ikki jismning ishqalanuvchi sirtiga moy surtilgandagi ishqalanishi.
Sirpanishdagi ishqalanish—ikki qattiq jismning harakatidagi shunday ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida jismlarning tezliklari qiymati va yo‘nalishi bo‘yicha har xil bo‘ladi.
Dumalashdagi ishqalanish—ikki qattiq jismning harakatidagi
Shunday ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida ularning tezliklari qiymati va yo‘nalishiga ko‘ra bir xil bo‘ladi.
Yeyilish ishqalanish hisobiga hosil bo‘ladigan fizik mexanik va geometrik o‘zgarishlar natijasida ishqalanuvchi jismlarning shakli va o‘lchamlarini o‘zgarish jarayonidir.
Yoyilish jarayonini tushuntirish uchun materiallarning yeyilish qonuniyatlari haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak. t,soat. Materialning yeyilish qonuniyati umumiy holda quyidagi grafikda ifodalangan. Ushbu grafikdagi qonuniyatda quyidagi davrlarni ajratish mumkin:
I davr-ishlab moslashuv (siyqalanish) davri
II davr – normal yeyilish davri
III davr-katostrofik yeyilish davri
I, II davrlar- tabiiy yeyilish davri ham deb ataladi.
Ishlab moslashuv(siyqalanish )davrida yeyilish asosan boshlang‘ich g‘adir-budirlikka, ishqalanish sharoitiga va rejimiga bog‘liq.


7.5 Yeyilish turlari
Toliqib (charchab) yeyilish nazariyasiga asosan yeyilishning quyidagi asosiy turlari mavjud:
1. Mexanik yeyilish.
2. Karrozion mexanik yeyilish.
3. Elektro-errozion yeyilish.
Mexanik yeyilish quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
1. Toliqib yeyilish.
2. Abraziv yeyilish:
a) gazoabraziv yeyilish; b) gidroabraziv yeyilish (abraziv—qattiq kristall zarracha).
Korrozion mexanik yeyilish asosan mexanik kuchlar ta’siri bilan bir qatorda havo ta’siridagi kislorod, azot va boshqa kimyo aktiv elementlar bilan reaksiyaga kirishib ishqalanuvchi yuzalarning yyemirilishiga olib keladi.
Korrozion mexanik yeyilish temperatura ta’sirida tezlashadi. Havo tarkibidagi namlikning ortishi korrozion jarayonlarni tezlatib yeyilish jarayoniga katta ta’sir qiladi.
Elektro-errozion yeyilish elektr toki hosil bo‘lgan ishqalanuvchi yuzalarda kechadi(elektr kontaktlar).
Moylar va ularning turlari
Moylovchi materiallar ishqalanish kuchini kamaytirishi, ishqalanuvchi yuzalarda turli tarkibga va tuzilishga ega bo‘lgan, ishqalanish va yeyilishni kamaytiradigan yupqa moy pardasini hosil qilishi bilan izohlanadi. Ishqalanuvchi jismlar harakat qilganda yuzadagi moy qatlami o‘ziga moyning yangi molekulalarini ilashtirib oladi, natijada ishqalanuvchi yuzalar orasida yupqa moy pardasi hosil bo‘ladi va bu parda ishqalanuvchi yuzalarni bir-biridan ajratib turadi.
Ishqalanish yuzasidagi moyning vazifasi, birinchidan, tutashuvchi sirtlarni bir-biridan gidrodinamik bosim hisobiga ajratish bo‘lsa, ikkinchidan, ishqalanish mintaqasida hosil bo‘lgan harorat va metall zarrachalarini tashqariga olib chiqib ketishdan iborat.
Moylar asosan tabiiy va sun’iy turlarga bo‘linadi.Ishqalanuvchi juftliklarda o‘simlik va hayvon yog‘lari, mineral moylar, qovushqoq, qattiq hamda o‘z-o‘zini moylovchi materiallar ishlatiladi. Moylovchi materiallarning quyidagi asosiy turlari mavjud: gazsimon, suyuq va qattiq moylar.
Suyuq moylar o‘z navbatida gidrodinamik, gidrostatik, yarim suyuq va chegaraviy va qovushqoq moylarga, qattiq moylar esa qattiq moylovchi materiallar va o‘z-o‘zini moylovchi materiallarga bo‘linadi.
Ishqalanuvchi juftliklarda quyidagi:
1.Gidrodinamik (gazodinamik) moylash—bu shunday moylash turiki, bunda ishqalanuvchi sirtlarni bir-biridan to‘liq ajralishi sirtlarni nisbiy siljishi natijasida suyuqlik (gaz)qatlamida o‘z-o‘zidan hosil bo‘lgan bosim hisobiga bo‘ladi.
2.Gidrostatik(gazostatik) moylash—bu shunday moylash turiki, bunda ishqalanuvchi sirtlarni bir-biridan to‘liq ajralishi tashqi bosim natijasida (gaz)hisobiga bo‘ladi.
3.Yarim suyuq moylash—bu shunday moylash turiki,bunda qisman suyuq moylash amalga oshadi, ya’ni g‘adir-budurlik balandligini yarmi bo‘yicha bo‘ladi.
4.Chegaraviy moylash—bu shunday moylash turiki, nisbiy harakatda bo‘lgani sirtlarning ishqalanishi hamda yeyilishi sirt va moylovchi material hossalari bilan aniqlanadi.
Jismlarni nisbiy harakatlanishida suyuq moy qatlamida bosimni o‘z-o‘zidan hosil bo‘lish mexanizmi quyidagicha: A₁A₂ plastinka V₁V₂ qo‘zg‘almas plastinkaga nisbatan harakatlansa ular
orasidagi moy qatlamlari A₁ A₂ plastinka bilan birga harakatlanadi .Qovushqoqlik kuchi hisobiga moylovchi material qatlamlari harakatni pastki qatlamlarga beradi. Katta tirqishdagi (A₂V₂₎ moy qatlami kichik(A₁V₁) tirqishdan o‘tishda katta tezlik bilan o‘tishi hisobiga katta bosim hosil qiladi. Bu bosim V₁V₂ va A₁A₂ sirtlarni bir biridan gidrodinamik bosim hisobiga ajratadi.