Ma’ruza mashg`ulotlari 1- mavzu: “Kasbiy ma’naviyat” fanining maqsadi, vazifasi va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja

3.2. Uyg‘onish davri Sharq xalqlarida ilm-fan, falsafa va ta’lim  
Markaziy Osiyo xalqlari, insoniyat sivilizatsiyasi va taraqqiyotining ilk davri 
X-XII va ikkinchi bosqichi XIV-XV asrlarda Sharq Uyg‘onishi yuzaga keldi. Bu 
zamonda Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari madaniyati falsafa, fan, 
badiiy adabiyot, musiqa, me’morchilik va san’atning o‘xshash hamda o‘zaro uyg‘un 
va o‘zaro aloqadorligi namoyon bo‘ladi. 
Barcha davrlarda inson va jamiyat o‘rtasidagi odob, axloq, ma’naviy, madaniy 
munosabatlar siyosiy, huquqiy va iqtisodiy mezonlar asosiga qurilgan. Ayniqsa, 
sharq xalqlari, xususan, Markaziy Osiyo xalqining milliy hamda umuminsoniy 
munosabatlar asosini ma’naviy-madaniy odob-axloq tashkil etgan. Sirdaryo va 
Amudaryo ikki daryo oralig‘i hamda shimoliy-sharqiy Xuroson hududlarida yuz 
bergan yuksalish jarayonini chetlab o‘tib, ushbu taraqqiyot bosqichi haqida deyarli 
ma’lumotlar uchramasligi ajablanar-lidir. Keltirilgan ba’zi misollar ham qadimgi 
grek va rim olimlarining asarlaridagi uzuq-yuluq fikr va qarashlar, parchalarga 
tayanadi, xolos. 
“Yomon tarbiyachi o‘z ta’limi bilan ilohiy so‘zlarni teskari qiladi va tiriklik 
idrokini harob aylaydi. Haqiqatda, u odamlarni rostlikning bebaho sarmoyasidan va 
ezgu niyatdan bahrasiz aylaydi. “Ey, ilm olmoq niyatida uzoq-yaqindan kelgan 
insonlar! Alhol barchan-giz quloq solingiz, mening oshkora so‘zlarimni tinglangiz 
va yodingizda mahkam saqlangiz : Yomon tarbiyachi hech qachon hayotingizni 
tubanlashtirmasin, devparast durvandlar avraguvchi til bilan sizlarni gumroh 
qilmasin.
34
Bunga sabab nima? Milloddan avvalgi IV asrdan u yoki bu xalq yoki 
ulkan imperiyalarning ta’si-rida qo‘l ostida bo‘lgan aholi, qabila, millat va elat 
vakillari o‘zining mil-liy o‘zlik, ma’naviyat va madaniyatini saqlab qolishi har bir 
davr uchun ulkan jasorat va matonatdir. Bosqinchilar tomonidan o‘zining yuksak 
salohiyati, ma’rifati va taraqqiyot natijalari mahsulini saqlashiga nisbatan b kelgan 
yuksak madaniyati, san’ati, yo‘qotishga harakat qilishgan. o‘z madaniyatini 
majburan sindirishga bo‘lgan intilish natija-sida xalqimizning nodir, bebaho 
yodgorliklari tanazzulga uchrab, ular haqidagi ma’lumotlar deyarli saqlanmaganligi 
tabiiydir.
33
Ўзбек педагогикаси антологияси. 1 жилд. – Т.: “Ўқитувчи”, 1995. 11–28-бетлар. 
34
“Авесто”.Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржимаси –Т.: Шарқ нашриёти- матбаа концерни. 
2001.12,17,14,22-бетлар. 

---

34 
“...U kunning ibtidosi va intihosida, u tunning avvali va oxirida bilim olmog‘i, 
tafakkur va donishga limmo-lim bo‘lmog‘i, nihoyat ashavanlik yo‘lida shunday 
manzilga yetmog‘i kerakki, ilohlar sha’niga hamdu sanolar aytsin, ularni ezgu 
kalomlar bilan ardoqlasin. Va shu yo‘sinda o‘z bilimini ziyoda qilsin”. “…U 
kunning o‘rtasi va tunning o‘rtasida juda rohatlanib, orom olmog‘i, shundan so‘ng 
ilm ortidan shu qadar jiddu-jahd etmog‘i kerakki, o‘tmish donishmandlar qoldirgan 
hamma narsani jonu dildan o‘rganib olsin” 
Dastlab eroniy qabilalarni birlashtirgan Ahmoniylar, Arshakiylar sulolasi, 
so‘ngra Aleksandr Makedonskiy boshchiligida yunon qo‘shinlari tomonidan ikki 
daryo oralig‘i hududlarining bosib olinishi, xalq tomonidan to‘plangan madaniyat 
xazinalari injularining talon-taroj qilinishi hamda yo‘qotilishiga olib kelgan bo‘lsa, 
keyinchalik, arablar bosqini natijasida asrlar davomida jamlangan ulkan madaniy-
ma’rifiy, diniy yodgorliklar, san’at asarlari-ning uzul-kesil yangi islom madaniyati 
ahkomlari bilan almashuviga sabab bo‘ldi.” 
35
Shu sababdan odob va axloqiy me’yor tarzda ayni hozirgi paytda ma’na-viy 
tushunchalar sifatida e’tirof etiladi. Zotan, odob-axloq insof va adolat, iymo-e’tiqod 
va halollik, mehr-oqibat hamda muruvvat, saxovatli-lik, bag‘rikenglik, rahmdillik, 
mehribonlik va g‘amxo‘rlik singari ma’naviy, madaniy hamda qadriyat kabi 
tushunchalar, inson umri, hayotiy faoliyatida yuzaga chiqaradigan ma’naviy 
hodisadir. Umuman olganda, inson va jamiyat, insonning tabiat va jamiyatdagi o‘rni, 
komil insonni tarbiyalashda ta’lim va tarbiyaning o‘rni va ahamiyati, oilada axloqiy 
madaniyatni takomillashtirish masalalari ilmiy-nazariy ta’limotlardagina emas, 
balki falsafiy didak-tik va badiiy asarlarda ham keng talqin qilindi. Markaziy 
Osiyoni eramizdan avvalgi IV asrlarga kelib, Aleksandr Makedonskiy tomonidan 
bosib olingach, dastlab mahalliy aholi o‘rtasida turli qarshiliklar yuzaga kelgan 
biroq, vaqtlar o‘tib xududimizda grek va yerli xalqlar o‘rtasida madaniy (diffuziya) 
qorishuvi vujudga keldi. 
Diffuziya (lotincha diffusio-singish, tarqalish)- molekula, atom, ion va kolloid 
zarralarning tartibsiz issiklik harakati natijasida bir modda-ning ikkinchi moddaga 
o‘z-o‘zidan o‘tishi, birining ikkinchisiga singib ketishidir. Diffuziya hodisasi gaz, 
suyuklik yoki qattiq jismlarda g‘am sodir bo‘ladi.
36
Yerli aholi madaniyatga grek madaniyati, afsonalari ma’lum darajada ta’sir 
ko‘rsatdi va aksincha, xalqlarimiz hayoti, afsonalari haqidagi ma’lu-motlar qadimgi 
grek mualliflarining asarlariga kirib bordi. Jumladan, Kliment Aleksandrskiy, 
Ksenofont, Strabon, Ptolomey va Gerodot asar-larida qadimgi xalqlarning turli 
madaniy-ma’naviy qadriyatlari, xalq qahramonlari: Tomaris, Sparetri, Zarina va 
Shiroq haqidagi ma’lumot hamda afsonalar keltiriladi. Demak, bu jarayon 
tarixiylikka ko‘ra salbiy hodisa deb baholansada biroq ma’lum ma’noda ijtimoiy 
madaniy hayot riojida ijobiylik kashf etgan.
O‘tmish davr, xalqimiz madaniyati, ma’naviyati, jumladan, axloq, ma’rifat va 
ta’lim-tarbiya borasidagi fikrlari xalq og‘zaki ijodi, folk-lorshunosiligida turli din, 
35
Абдуллаев К. Исломгача даврда миллий таълим-тарбия тараққиёти.-Т.: 2010.
36
Холмирзаев Х.Д. Маданиятшунослик асослари. Ўқув қўлланма.-Т.: ЎззМУ-2012, -Б -39.. 

---

35 
e’tiqod va tilda so‘zlashuvchi millat, xalqlar-ning an’analariga ham o‘z ta’sirini 
o‘tkazgan. Shunigdek, Go‘ro‘g‘li, Alpomish va Rustam haqidagi dostonlarda 
nafaqat xalqimizning balki, qadimgi Sharq va G‘arb xalqlarini ma’lum ma’noda urf-
odatlari, ruhiyati va xulq-odob-larining ta’siriy ifodasini uchratishimiz mumkin. 
Bunday ma’lumotlar qadimgi sug‘d, manixey, xorazm va turkiy yozma manbalarida 
saqlanib qolgan-ligi ham uchraydi. Madaniyatshunoslik fanida bir voqea yoki aynan 
yoki o‘hshash tarzda takrorlanishiga nisbatan an’anaviylik deb aytiladi. Shu 
sababdan dunyo xalqlari og‘zaki ijodi, folklorshunosiligida o‘zaro uzviylik va milliy 
o‘ziga xoslik aks etadi. 
Jumladan, ilk uyg‘onish davriga kelib Markaziy Osiyoda xalifa-likning ta’siri 
susayib, mahalliy xukumron doiralarning ta’siri kuchayib bordi. Yerli feodallar, 
xususan Tohiriylar va Somoniylarning nufuzi kuchaydi, IX asr nihoyasida Markaziy 
Osiyo mustaqillikka erishdi- Somoniy-lar hukmronligi barpo bo‘ldi. Somoniylar 
davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy va 
Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar ijod etganlar.
Xorazmshohlar hukumronligida istiqomat qilgan, MuXammad Al-Xorazmiy 
o‘z davrigacha bo‘lgan Misr, Bobil, Hind, Xitoy va Greklarda aniq fanlar soxasida
to‘plangan bilimlarni tahlil etishdan, matematikani metodikasini yaratdi. Jumladan, 
“Aljabr -al muqobala” asarida sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar va ularni yechish 
yo‘llarini bayon etdi. Firdav-siy mashhur “Shohnoma”sini Mahmud G‘aznaviyga 
bag‘ishlangani haqida ko‘plab, qaydlar mavjud. Asar, O‘rta Osiyo va Eron 
xalqlarining milliy iftixori bo‘lib, asarni tadqiqotchilar tomonidan barcha davrlar 
uchun badiiy fikr xazinasi, ummondek tubsiz manba deb baholangan. 
“...Aql qalb posboni-aql yana uch qo‘riqchi: til, ko‘z, quloqning ustidan ham 
posbonlik qiladi.. Zero, ezgulik va yovuzlik aynan ana shu uch a’zo orqali qalbga 
kirib boradi...” Dostondan keltirilgan pachadan ma’lumki, doston nafaqat 
mukammal tartibga solingan balki, badiiy kompozitsiyasi ham juda puxta uylangan. 
Mazkur dostoni yaratishda Firdavsiy, teran falsafafiy mushohada va fikr egasi 
sifatida asar voqealarida ijtimoiy masalalarni yechish, hal etishda betakror 
xarakterni nafis chizgi(peyzaj)lar bilan bir qatorda dahshatlik jang sahnalaridan ham 
o‘rinli foydalangan.
Agar Ibn Sinoni ko‘proq tibbiyot sohasidagi asarlari bilan tanigan bo‘lsak, 
qomusiy allomaning “She’r san’ati” asarida Arastu “Poetika”sini sharhlab, badiiy 
adabiyot janrlari, undagi so‘zning o‘rni va mohiyati to‘g‘risidagi fikrlari bilan 
tanishamiz. “She’r deb obrazli so‘zlardan iborat bo‘lgan ritmli, bir-biriga muvofiq 
iboralardan tarkib topgan hamda misralar bir-biriga teng, vaznlari qaytariladigan, 
oxirgi tovushlari bir-biriga o‘xshash satrlarga aytiladi. She’r taqlidiy fikr natijasi 
o‘laroq uch xil yo‘l bilan yuzaga keladi. Birinchisi laqn- uyg‘unlik, undan keyin 
kalom- so‘z keladi (bunda albatta timsolli obrazli so‘z nazarda tutiladi). Uchinchisi 
vazn. Mana shu uch yo‘lning bir-birga mos kelishi natijasida she’r paydo bo‘ladi. 
Yo‘qsa ko‘ngildagidek she’r yaratish mumkin emas”. 
37
37
Ҳаққулов И. Сўзда маъно, мазмун ва нафосат. // -Т.: Тафаккур. 2012. № 3, -Б. -39.48.

---

36 
Markaziy Osiyoda Islom dini keng quloch yozishi tufayli, Qur’oni karim 
yozilgan arab tili, arab dunyosi, bu tilda yaratilgan madaniy-ma’naviy boyliklar, 
tarjimalar qadimgi islom ilmiy-madaniy boyliklaridan bahra-mand bo‘lishga olib 
keldi. Qadimgi va o‘rta asrda Eron madaniyati, she’ri-yatini chuqur o‘rganish, imlo, 
talaffuz va ohang jihatidan arab tiliga yaqin bo‘lgan fors tili madaniy aloqalarni 
rivojlantirish imkonini berdi. 
O‘rta Sharq va Qoshg‘ardagi tarixi bir bo‘lgan turkiy tilli qabilalar bilan yaqin 
aloqada bo‘lish, bu davr rivojlangan ko‘p tillilik madaniyati-ning muhim xususiyati 
va sabablaridan biridir. Bu davrda kelib, Markaziy Osiyoda arab, fors va turkiy 
tillardagi dastlabki she’riy asarlar vujudga keldi. Davriy ma’naviy, madaniy 
yuksalish to‘g‘risida fikr yurtiganda ta’lim, tarbiya va milliy qadriyatni uyg‘onish 
davriga xos hamda mos bo‘lgan madaniy yuksalishni xarakterli tomonlarni qayd 
etib o‘tish mumkin. 
“Fors-tojik klassik adabiy merosi bo‘lmish Firdavsiy, Hayyom, Hofiz, 
Sa’diy, Jomiy va boshqalarning asarlari bir necha asrlar davomida butun Markaziy 
Osiy xalqlari uchun ma’lum darajada umumiy bo‘lib keldi hamda ozarbayjonlik 
shoir va mutafakkir Nizomiy, amir Xusrav Dehlaviy-larning ijodiy ta’siri ostida 
o‘zbek shoirlari va mutafakkirlarining eng yaxshi asarlari vujudga keldi”.
38
Imom G‘azzoliyning “Ihyon ulum ad(Din haqidagi ilmlarning tiri-lishi) din” 
asarida estetikaga keng o‘rin berilgan. G‘azzoliyning estetika qarashlarida o‘simlik, 
hayvon va insonning tashqi olamga bo‘lgan munosabati, insondagi nozik his, 
tuyg‘u, did va nafosat hissining mavjudlik muammo-siga, shaxsning go‘zallikka 
munosabati, nisbiy va mutloq go‘zallik, ibodat bilan san’atning farqi singari 
masalalarga to‘xtalib o‘tadi. 
Axloq, odob va munosabat inson tarbiyasining asosiy maqsad, mezoni deb 
bilish, insonning adolat, yuksalish va ma’naviyatga intilishiga yo‘l ochib, imkoniyat 
yaratadi. Aql, axloq va ma’naviyat borasida yetuk bo‘lish, komil insonni tarbiyalash, 
insonparvarlik, vatanga sadoqat hamda bag‘rikenglik ruhida tarbiyalashda muhim 
omildir.