Ma’ruza mashg`ulotlari 1- mavzu: “Kasbiy ma’naviyat” fanining maqsadi, vazifasi va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja

 
3.4. Uyg‘onish va yangi davr Markaziy Osiyoda ilm-fan va ta’lim 
Markaziy Osiyo xalqlari madaniy rivojida muhim ahamiyat kasb etgan, Sharq 
uyg‘onish davri ilm-fanini shartli tarzda uch yo‘nalishga bo‘lish mumkin. Birinchisi 
matematika va tibbiѐt soxasidagi fanlar: matematika, astronomiya, kimyo, 
geografiya, geodeziya, minerologiya, tibbiyot va farmako-logiya kabi turdosh fanlar 
kiritilgan. Matematik bilimlar bilan Muxam-mad Muso al-Xorazmiy va Axmad 
Farg‘oniy, kimyo va tibbiyot soxasida Zakriyo ar-Roziy, tibbiyot va falsafa ilmida 
Ibn Sino va Jurjoniy hamda Abu Ray-xon Beruniy, Ulug‘bek Ali Qushchilar 
astronomiya va tibbiyot soxasida izla-nishlar olib bordi.
Ikkinchisi-ijtimoiy-falsafiy yo‘nalish bo‘lib: falsafa, mantiq, fiqx, psixologiya 
va notiqlik kabi bilimlar rivojida Al-Farobiy, Al-Kindiy, Ibn Rusht, Ibn Sino, 
Zaxiriddin Bayhakiy, Muxammad Narshahiy va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. 
Biroq, yuqorida nomlari zikr etgan olimlar qomusiy alomalar bo‘lib, o‘zlari kashf 
etgan ilmlar qatorida boshqa fan sohalariga doir tadqiqotlar ham olib borganlar. 
Uchinchisi esa- axloqiy-ta’limiy- yo‘nalish bo‘lib, bu soxada qomusiy olimlar 
o‘z qarashlarini ijtimoiy - falsafiy asarlarida bayon etgan. Amir Temurning ilm-fan 
rivojiga g‘amxo‘rligi tufayli Samarqand dunyoning ilmiy-ma’rifiy markazlaridan 
biriga aylandi. Sohibqironning sa’y-harakatlari bilan Sayyid Sharif Jurjoniy, Mas’ud 
Taftazoniy, Jamshid Koshiy, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin 
Kermoniy, astranom Mavlono Ahmad, shuningdek, Ulug‘bek davrida mahalliy va 
boshqa mamlakat-lik 200 dan ortiq olimlar ilmiy - ijodiy faoliyat ko‘rsatgan. 
Temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib 
chiqdi va ular jahon fani rivojiga munosib hissa qo‘shdilar. Astranomiya fanida 
Mirzo Ulug‘bek, Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar 
kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida Hofizi Abro‘, Sharafiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq 
Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar 
yaratdilar. Badiiy ijod va tilshunoslikda Davlatshoh Samarqandiy, Jomiy, Alisher 
43
Иброҳимов А., Султонов Х. Ватан туйғуси. Т.: Ўзбекистон, 1996. 75-бет. 

---

41 
Navoiy, Atoullo Husayniy, Husayn Voiz Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san’at 
asarlari bilan mashhur bo‘ldilar.
44
Ilm-fan va ma’rifat ulashishda nafaqat Temuriy xukumdorlar balki ularning 
ayollari ham ishtirok etishgan. Amir Temur bola tarbiyalagani uchun saroy 
xonimlariga nafaqa tayinlagan, bu onalik mehnatini munosib qadrlash edi. Temuriy 
malikalar esa bu kabi mablag‘larni xayru sahovat, ya’ni xotin qizlarga maktab va 
kasalxonalar ochish hamda ularni faoliyat yuritishi uchun homiylik qilganlar. 
Demak, usha davrda o‘g‘il bolalar qatori, qizlar-ning ham savod chiqarishiga 
imkoniyat bo‘lgan. Mirzo Ulug‘bek Samarqand, Buxoro va G‘ijduvonda madrasalar 
bunyod ettir ib, madrasa peshtoqiga “Bilim olmoqqa intilish-har bir muslim va 
muslima uchun farzdir” degan hadis bitilgan.
Bu davrda tabobat ilmi ham rivojlangan Burhoniddin Nafis ibn Evaz ibn 
Hakim al-Kirmoniy, Sulton Ali Xurosoniy va Husayn Jarroh shular jumlasidandir.
Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti o‘ziga xos alohida bosqichni tashkil etib,
g‘azallardagi insonparvarlik, xalqchillik, adolatparvarlik va ma’ri-fatparvarlik kabi 
g‘oyalar xanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Chindan ham turkiy she’riyatda: 
Qutb Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Hofiz Xorazmiy, Atoiy, 
Sakkokiy, Lutfiy, Muhammad Solih va Kamoliddin Binoiylar ijod qildi. Ayniqsa, 
Alisher Navoiy va Bobur ijodi o‘zbek adabiyotini kamoloti hisoblanadi. 
“Kishilik tarixida ilm-fan va ma’rifatga homiylik qilgan ko‘plab ulug‘zotlar 
bor biroq, davlatchilik va ilm-fani barobar yuritgan Mirzo Ulug‘-bek bunyod etirgan 
rasadxona, uning jihozi va ilmiy yutuqlari jihati-dan dunyoda tengi yo‘q edi. Mirzo 
Ulug‘bek, astranomiya, matematika va geome-triya fanida chuqur bilimga ega 
bo‘lib, yana tarix hamda musiqa soxasida ijod qilgan. Astranomiyaga oid “Ziji jadidi 
Ko‘ragoniy”,”Risolai Ulug‘bek”, matematikaga doir “Bir daraja sinusni aniqlash 
haqida risola”, “Tarixi arba’a ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) va “Musiqa ilmi haqida 
risola” kabi asarlar yozdi”.
45
Bu davrda musiqa san’ati taraqqiyotida ham yangi bosqichga erishib, 
Shoshmaqom sayqal topdi, cholg‘u asboblari va musiqa nazariyasiga doir asar-lar 
yaratildi. Mahoratli bastakor, sozanda va hofizlar yetishib chiqdi, Mirzo Ulug‘bek, 
Jomiy, Navoiy va Binoiylar musiqa ilmiga oid asarlar yozdi.
Dunyo e’tirof etgandek, Temuriylar davrida nafaqat ilm-fan, ma’na-viyat va 
ma’rifat balki, madaniyat, san’at va savdo-sotiq ham rivojlandi. “Sohibqiron tuzgan 
saltanat sarhadlari janubda Arabiston yarimorolidan shimolda to Moskva 
knyazligiga qadar, sharqda esa Xitoy hududlaridan g‘arbda O‘rta yer dengizi va Misr 
davlatlari yerlarigacha cho‘zilib ketgan edi. Temuriy-lar davrida Markaziy Osiyoda 
ma’naviyat, ma’rifat, ilm-fan madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur 
bo‘ldi. Biroq, har qanday taraqqiyot (sivilizatsiya) rivojlanish ham turli ob’ektiv va 
sub’ektiv sabablar tufayli tanazzulga uchraydi. Temuriy shahzodalar o‘rtasida toju-
taxt uchun bo‘lgan “kurash”dan u barpo etgan imperiya parchalandi”. 
46
44
Турсунова Г. Н. “Основные этапы деятельности Амир Темура: 1360-1405 гг.” Автореферат. К.и.н. 
45
Мирханова, М. А. Великий учёный и государственный деятель Мирзо Улугбек // Молодой ученый.-2016.- 
№ 8 (112).- С. 821-823.
46
Ҳаким С. Амир Темур ўгитлари.-Т.: 1992.

---

42 
XVI-XVIII asrlar Markaziy Osiyoda Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida 
mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. Temuriylar 
saltanatida ilmiy faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lgan olimlar, o‘zga yurtlarga jo‘nab 
ketdi. Madrasalar faoliyatini davom etirdi lekin, dunyoviy ilm-fan o‘rnini ko‘proq 
diniy ilmlar egalladi.
Jumladan, Qo‘qon xoni Umarxon davrida adabiyot, ilm-fan va ma’rifat 
rivojlanib, qo‘qon adabiy muhitida nafaqat shoirlar balki, Mohlaroyim, Uvaysiy va 
Mahzuna kabi qobiliyatli shoiralar ijodi bilan boyidi. 
Markaziy Osiyo ilm-fan va ma’rifat “o‘chog‘i” maqomiga ega bo‘lib: 
boshlang‘ich maktablarda xat-savod chiqarishdan tashqari diniy matnlar yodla-nar 
edi. Oliy-madrasada ham asosan ilohiyotga oid bilimlar o‘qitilar, arab tili sarfu nahvi 
(grammatikasi), notiq(ritorika)lik san’ati bilan dunyo-viy fan aljabr va handasa 
asoslari o‘rgatilgan. Toliblarni dunyoqarash va tafakkurini boyitish uchun Xofiz, 
Bedil va Navoiy asarlari o‘qitilgan.
Insoniyat evolyusiyasi tufayli ilm-fan, ma’naviyat va ma’rifat soxa-sida 
barcha erishganlari an’anaviy madaniyatga xosdir. Biroq, an’anaviylik jamiyatda 
yuzaga kelayotgan tub islohot, madaniy hodisa, jarayonlarning o‘zgarishiga yo‘l 
qo‘ymaydi yoki imkon bermaydi, degani emas. Inson ongi makon va zamon 
hodisasiga ko‘ra ma’lum bir darajada jamiyatga yangila-nishlarni olib kirish tufayli, 
madaniy jarayonning ma’lum tarixiy davrdagi o‘ziga xosligini belgilaydi. 
Buyuk Fransuz ma’rifatchilik harakati jamiyatning ma’naviy-ma’ri-fiy 
sohalarida o‘rnatilgan ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy zulmkorlik siyosatiga qarama-
qarshi o‘laroq shakllangan ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy -demokratik harakat sifatida 
namyon bo‘lgan.
Dastab, ma’rifatchilik harakatiga De Sent-Evremon, A.Bulenvile, Beyl va 
Mele kabi taniqli ma’naviyat arboblari asos solgan bo‘lsa, Volter, Monteske, 
Kondilyak, Lametri, Golbax, Didro, Gelvesiy, Russo va Byuf-fon kabi zabardast 
tafakkur egalari keng ko‘lamda davom ettirishdan Yevropo bo‘ylab keng 
ommalashuviga muvaffaq bo‘ldi. 
Uyg‘onish davri gumanistlari harakati tufayli XVIII asr Yevropada ilmiy 
bilim jamiyat ongini butunlay yangi sifat darajasiga ko‘tarib, “industrial 
madaniyat”ga mazmun bag‘ishladi. Ilm-fan va ma’rifat insoniyat ma’naviy 
hayotiga chuqur kirib borib, jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirdi. “Industrial 
madaniyat” tufayli agrar va sanoat ishlab chiqarishga texnikani tadbiq etishdan, og‘ir 
qo‘l mehnati kamayib, mahsulot tantarhi arzon, ammo yuqori sifat va 
samaradorlikka erishdi. Avvallari ishlab chiqa-rishda hisob-kitob faqat kirim-chiqim 
uchun yuritilgan bo‘lsa, bu amaliyotga iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy bilim asosda 
yondashuv yuzaga keldi. 
Agar ilgarilari agrar soxa yetakchilik qilgan bo‘lsa, Yevropada sanoat 
industriyasi jamiyat ishlab chikaruvchi kuchlari taraqqiyoti darajasiga keskin ta’sir 
ko‘rsatib, ishlab chiqarish, sanoat yetakchi tarmog‘ga aylandi. Bu esa jamiyat 
a’zolarini ongi,bilim va tafakkurini tubdan o‘zgartirdi. Chunki, inson omili 
madaniyatning jamiyatdagi o‘rni va taraqqiyotini belgilovchi vositadir.

---

43 
Taraqqiyotdan ruhlangan Yevropa dunyosida ilm-fanga ham yangicha yonda-
shildi, antik davr Grek va Rim an’anasiga ko‘ra barcha fanlar falsafa nomi bilan 
yuritillar edi. Falsafa, tarix va adabiyot kabi fanlar gumanitar, matematika, fizika va 
astranomiya esa aniq fanlar va ximiya, biologiya va geografiya kabi fanlar tabiiy 
fanlar sifatida tarmoqlashdi. Ilm-fan bilish, yaratish, ixtiro qilish va loyihalash kabi 
jarayonlarni o‘zida mujas-sam etib, inson bilimi hamda aql-zakovati tufayli hal 
bo‘luvchi muammo-larga e’tiborni jalb etdi. Ilm-fan va madaniyatdagi yangi 
yo‘nalish huquq, iqtisod va texnikaga oid fanlarga asos solinib, rivojiga zamin 
hozirlandi. Ayni paytda Yevropada sanoat industriyasining rivoji yirik kapitalistik 
mamlakatlar, feodal sharoit, “qoloq” jamiyatlarni o‘z mustamlakasiga aylan-tirdi. 
Dastlab, XVI asrda ispan va portugallar okean orti xududlarini bosib oldi, XVII-
XVIII asrda esa tashabbus golland, ingliz va fransuzlar Sharqda o‘z 
mustamlakachilik siyosatini amalga oshirdi. 
Ismoil Gasprinskiy Angliya, Ispaniya, Germaniya va Portugaliyani sayohat 
qiladi, so‘ng fransuzchani chuqurlashtirish uchun Parijda yashaydi. U, Yevropa 
safari chog‘ida Vena, Myunxen va Shtutgart shaxari maktab ta’limini o‘rgangan va 
safar ta’surotlarini “Farangiston maktublari” va “Evropa madaniyatiga bir nazari 
muvozana” kabi asarlarida yoritgan. Yurtiga qaytgach fransuz ta’lim tizimini tadbiqi 
asosida zamonaviy maktabni isoh qiladi. Jadid maktabi uchun darsliklar yaratish 
bilan birga Turkiy xalqlarga ma’ri-fatparvarlik harakatini hamda maktabdorlik 
bo‘yicha o‘z tajribasini davriy nashrlarda targ‘ib etgan.
Ahmad Donish, M.Behbudiy, Munavvar qori, A.Fitrat va A.Avloniy kabi 
ma’rifatparvar ham uning izidan borib, Chor Rossiyasi qaramligidagi Turkistonda 
jadid maktablarini ochib, ilohiy va dunyoviy ilmdan saboq berishadi. “Biz-o‘zbeklar 
qachongacha g‘aflat uyqusida yotamiz, qachon qoloq-likdan qutulamiz”-deya hitob 
qilgan A. Donish. Bu qoloqlikdan qutulish yo‘lini u ma’rifatda ko‘radi, xalqni 
ma’rifatli bo‘lishga chorlaydi. Ma’rifatchilar xalqni milliy uyg‘onishga da’vat etib, 
“Najot-ilmu irfonda” deb bilganlar, xalqni ma’naviyat yo‘liga boshlashga harakat 
qilgan-lar. Ammo chor istilochilari va sobiq ittifoq davri bunga imkon bermadi.
Xulosa. Insoniyat tarixida bu kabi svilizatsiya, yuksalish bilan bir qatorda 
tanazzullar ko‘plab ro‘y bergan, qadimgi Misr, Bobil, Turon vahokazolar bunga 
misol bo‘ladi. Ayonki, “tarixiy evrilishlar” deganda, mamlakat, millat va xalq 
taqdirida sarbaland evrilishlar yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan muhim voqea va 
sanalar ko‘z oldimizga keladi. Biroq, insoniyat evolyusiyasida bunday nurli 
sahifalar ummon suvlari kabi serob, yoki bepayon kengliklarni yashnatgan bahor 
chechaklaridek besanog‘u behisob emas. Chunki quyosh nuridan jilolangan har bir 
zarra oltin bo‘lmaganidek, insoniyat hayotida “muhim” sanalgan voqea, xodisalar 
ham birdek “tarixiy”likka davogar bo‘lavermaydi. Afsuski, ko‘p yillar davomida 
shu oddiy haqiqat unutildi.