Ma’ruza mashg‘ulotlari 1-mavzu. O‘zbek tilini sohaga yo‘naltirib o‘qitishning maqsadi, vazifalari

Savodxonlik talab darajasida bo‘lgandan so‘ng nutq madaniyati yuqoriligi uchun intilish bo‘lishi lozim. Demak, talabalarga nutq savodxonligi, til va nutq, nutq madaniyati tushunchalari asoslari hamda ularni amaliyotda qo‘llash to‘g‘risida tegishli bilimlar berilishi zarur.
Ma’lumki, «Nutq - bu til deb ataluvchi, o‘ta muhim vazifalarni bajaruvchi noyob quroldan foydalanish jarayoni, til birliklari imkoniyatlarining borliq, tafakkur, ong hamda vaziyat kabi hodisalar bilan munosabatda namoyon bo‘lishdir. Nutqiy jarayon – tilning o‘z vazifasini bajarish jarayoni. Bu jarayon yaxshi yoki yomon kechishi mumkin. Notiq esa ma’lum ma’noda bu jarayonni amalga oshiruvchidir».
«Madaniy nutq deb, tilning mavjud barcha vositalari va ular imkoniyatlaridan maqsadga muvofiq tarzda o‘rinli, unumli foydalanilgan holda tuzilgan nutqqa aytiladi. Nutq madaniyati esa ana shu tilni - aloqa-aralashuv qurolini ishlatishga bo‘lgan munosabatdir»⁹. Bu va boshqa dastlabki ma’lumotlar talabalarning nutq madaniyatiga e’tiborini yo‘naltirishga, og‘zaki va yozma nutq madaniyati-ga erishish o‘z faoliyatlari uchun nihoyatda zarurligini anglab yetishlariga xizmat qilishi lozim.
Bo‘lajak o‘qituvchilar savodxonlik dastlabki asosiy bosqich ekanligini anglab yetganlaridan keyin ularga nutq madaniyati yuqoriligini ta’minlovchi omillarni bilish, nutq madaniyati va adabiy me’yor, o‘zbek adabiy tilining me’yorlari va ularga rioya qilish holati, bu sohadagi kamchiliklar hamda ularni tuzatish yo‘llari tushuntirilishi lozim.
Nutqning asosiy kommunikativ xususiyatlari, ya’ni to‘g‘rilik, aniqlik, mantiqiylik, tozalik, ta’sirchanlik, maqsadga muvofiqlik haqida nazariy ma’lumotlarning amaliyot bilan bog‘lab tushuntirilishi, o‘qituvchining og‘zaki va yozma nutq mahoratini oshirishga xizmat qilishi asoslanishi kerak. O‘quvchi kaysi kasbni tanlamasin va talaba qaysi mutaxassislik bo‘yicha tahsil olmasin, ular yozma nutq mahoratini egallashlari, ayniqsa, kundalik hayotda va ish jarayonida qo‘llaniladigan ish qog‘ozlarini savodli yozish ko‘nikmalarini puxta egallashlari lozimligi (hatto shartligi)ni yetarlicha anglab yetishlari kerak.
Til ma’naviyati va nutq madaniyatidagi eng yuqori bosqich notiqlik sifatlarini egallagan kishilar jamiyatda yuqori darajada obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lishlari uqdirilib, doimo zamon bilan hamnafas holda, o‘zbek adabiy tili qonun-qoidalarini puxta egallash bilan birga undan mahorat bilan foydalanish, intilish va tinmay mehnat qilish orqali notiqlikka erishish mumkinligiga ishontirish ularning bu fanga qiziqishlarini yanada oshiradi.
O‘zbekiston istiqlolining eng buyuk ne’matlaridan biri sifatida til mustaqilligini ko‘rsatish mumkin. Zero, til mustaqilligisiz mustaqil davlatning o‘zini ham tasavvur etish mumkin emas. Shu ma’noda uning inson hayotida tutgan o‘rni, beqiyos ahamiyati, muomala madaniyati, nutq odobi haqida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish muhim ahamiyatga ega.
Nutq madaniyati inson umummadaniyatining bir qismidir.
Nutq madaniyati tushunchasi ikki xildir: 1. Nutqning adabiy til me’yorlariga mos kelish darajasi bo‘lsa. 2. Тilshunoslik fanining bir bo‘limi, ya’ni adabiy tilni yanada takomillashtirish, me’yorlash bilan shug‘ullanuvchi sohadir.
Demak, fikrni til vositalari bilan to‘g‘ri, aniq va ta’sirchan bayon qilishning bosh qoidalariga nutq madaniyati asoslari deyiladi.
Bu kursning asosiy maqsadi ommaning umummadaniy saviyasini yuksaltirishga hissa qo‘shish hamda maktab o‘quvchilari va talabalariga nutq madaniyati tarixidan ma’lumot berish, ulkan notiqlar, adiblar, so‘z ustalarining nutq madaniyatini rivojlantirish borasida qilgan ishlarini o‘rganish va ularga baho berishdan iboratdir.
Kursning vazifasi nutq madaniyati va uslubiyat masalalari bo‘yicha atroflicha tushuncha berish, kishilarga madaniy nutq malakasini shakllantirish shu bilan birga yaxshi nutqni baholash va targ‘ib qilishdash iborat.
O‘zbek adabiy tili me’yorlari. Nutq madaniyati uchun adabiy til me’yori o‘lchovi kerak bo‘ladi. Хo‘sh, adabiy til me’yori nima? B.N.Golovin ta’kidlashicha: «Тil me’yori- bu til birliklari va uning qurilishini o‘zaro yaxshi tushunish zarurati tufayli paydo bo‘lgan, undan foydalanuvchi xalq tomonidan yaratilgan amaldagi qoidalar yig‘indisidir». Ya’ni adabiy til me’yori bu, til unsurlarining xalq o‘rtasida ko‘pchilikga ma’qul bo‘lgan variantini tanlashdir. Me’yor o‘zgaruvchandir. Umumiy va xususiy me’yor mavjud. Professor E.Bekmatov va boshqalar tomonidan nashr qilingan «Adabiy norma va nutq madaniyati» kitobida o‘zbek adabiy tilining quyidagi me’yorlari qayd etilgan: