MA’ruza materiallar 1 mavzu. Kirish. Fan haqida umumiy tushuncha. Fanining maqsadi va vazifalari


Download 387.35 Kb.
bet4/4
Sana19.05.2020
Hajmi387.35 Kb.
#107975
1   2   3   4
Bog'liq
коврак


Uyda bajarish uchun topshiriq. Kovrak o`simligining ikkita turning biologiyasi va geogirafik tarqalishini yozing.


№

Biologiyasi

Geogirafik tarqalishi

1







2








Тоpshiriqlar:

  1. Kovrak o`simligining turlarini bir biridan farqi?

  2. O`simlikning monakarp turlari qaysilar?

  3. O`simlikning polikarp turlari qaysilar?

2-AMALIY MASHG`ULOT

MAVZU: KOVRAK O`SIMLIGINI TABIIY SHAROITLARINI QIYOSIY TAHLIL ETISHNI O`RGANISH. O’SIMLIK URUG’LARI MORFOLOGIYASI VA QAYTA ISHLASH TEXNOLOGIYASINI O’RGANISH.

Ferula L. turkumi Peucedaneae Dumort kenja sinfiga Apiaceae Undl. (Umbelliferae Juss.) oilasiga mansub.

Ferula L. turkumi nomini birinchi marotaba Tumefort (Toumefort, 1700), keyinchalik K. Linney ta’riflab, u 9 turga ta’rif beradi. Linneus, 1753), hozirgacha bu nomenklatura saqlanib qolgan (Ferula so‘zi - tik qomatli ma’nosini beradi).

Turkum tuzilishi o'rganish bo‘yicha ko'pchilik taniqli olimlar o‘z hissasini qo'shishgan (Boissier, 1872; Regel, 1878; 1882; Drude, 1898; It.ltihenko. 1902; Kozo Polyanskiy, 1914; 1934; Korovin, 1939; 1942; 1947; 1961; Pimenov, 1983; 1983 a, 1983 b).

l-rruhi I turkumining birinchi klassifikatsiyasini Boissier (1872) o'simlik mevusining chekkalaridagi sekretor kanallarining soniga, gultqibarglarning xarakteriga qarab barcha turlarni uch seksiyaga: Peucedanoides, Euferula, Scorodosma ga ajratgan.

Yer yuzida tarqalgan Apiaceae oilasi, shuningdek Ferula L. turkumini o'rganishda akademik E.P. Korovmning xizmatlari kattadir. U 50 il iii ortiq yrmi■ i luilarga ta'rif berdi, Ferula L. turkumi haqida ajoyib rnonOgruflyfj yaialib I 13 turning toiiq sistemasini yaratib ulami 6 kenja tur kum, 9 seksiya va 8 guruhga (gruppaga) ajratdi.
Ferula L. turkumining kenja turkumlar bo‘yicha tarqalishi (Korovin, 1939)

Kenja tiukum

Seksiya | Gruppa

Turlar soni

1. Scoroilosmu (Kgl.) Druile 1







2. Mervia (H.I-edtsch.) Korov. - 15

Saprosmiya Korov. - 4 Phacocarpa Korov. - 8 Discicarpa - 3




3. Narthex (Falc.) Drude - 20

PalaenarthexKorov. – 13 NeonarthexKorov. - 7

Pachycarpa Korov.-5 PlatycarpaKorov.- 8

4. Euferula (Boiss.) Korov.- 26

Phyllites (Boiss.) Korov. - 15 Anatriches Korov.- 15




5. Peucedanoides (Boiss.) Korov. - 65

Xeronarthex Korov. – 37

Macrorrhiza Korov- 28

Ceratophylla Korov. - 15 Ovina Korov. - 22 Sumbulus Korov. - 2 Schair Korov. - 12

Clematidifolia Korov.- 4 Lobulata Korov. - 10

6. Dorematoides (Regel et Schmalh.) Korov.- 6








Ferula L. turkumi turlarining sobiq SSSRda 96 turi, Turkmanistonda 18, O'zbekistonda 38, Qozog'istonda 48, Tojikistonda 38, Qirg‘izistonda esa 32 turi o‘sishi qayd qilingan (Korovin, 1951;1950; 1969; 1963, Korovin va b., 1984; Golovkova, 1959).
»«



Apiaceae L. oilasining tuzilishini o‘rganishda yangi turlarga ta’rif berishda yirik monograf olim M.G. Pimenovning ham roli kattadir. U O'rta Osiyo soyabonguldoshlarining taksonomiyasi va filogeneyasi masalalari bilan shug'ullanib, 9 yangi turkum, 42 yangi turlarga, shu jumladan 10 yangi kovrak turiga ta’rif berdi (Pimenov, 1983). Sobiq Ittifoqda tarqalgan kovrak turlarini 33 ta tanlab olingan belgilar asosida klassifikatsiya yaratdi.

Shuni ta’kidlash lozimki, M.G. Pimeniovning yangi klassifikatsiyasi E.P. Korovin klssifikatsiyasidan tubdan farq qiladi. Bunda fandagi yangi nomenklatura va xemosistematik ma’lumotlari hisobga olingan. Unga ko‘ra Ferula L. turkumi 18 seksiyaga, ulaming ba’zilari кеща seksiyaga ham bo’lingan. Lining sistematikasi E.P. Korovindan keyingi yangi materiallar asosida yaratilgan.

Shunday qilib, Ferula L. turkumining sistematikasi to'liq yaratilgan deb bolmaydi, fanda yangi-yangi turlar aniqlanmoqda (Hasanov, Tojiboyev).

Hozirda O‘rta Osiyoda 110 Ferula L. turkumi turlari uchrashi aniqlangan (Rahmonqulov, 1999).

Ferula L. turkumi turlarining floristik okruglar bo'yicha tarqalishi
Turlar soni bo‘yicha Ferula L. turkumi Apiaceae L. oilasi ichida yclakchi o'rinda turadi. Ularing vakillari asosan qadim O‘rta Yer dengizi hududida joylashgan. Turlar mo‘lligi jihatidan Ferula L. turkumi O‘rta O&iyoda yetakchi o‘rinda turadi, ayniqsa, Olrta Osiyo togMarida u ko‘p sonni (96 tur) tashkil qiladi.

Ma’lumki, O‘rta Osiyo Golarktik dunyoga (Tsarstva), O‘rta Yer dengizi kenja olamiga, Eron-Turon oblastiga, Afg‘on-Turon provinsiyasiga kiradi (Kamelin, 1990). Ushbu rayonlashtirish bo‘yicha turkum vakillarinmg rayonlar bo‘yicha tarqalishini quyidagi jadvalda keltirilgan.

Ferula L. turkumi turlarining O‘rta Osiyo floristik okruglari bo vicha tarqalishi


T.s.

Floristik okruglar

Tur

Endem turlar

SOlU

Tur soniga nisbatan

,%

soni

umumiy tur soniga nisbatan,

%

1

Clm-lli *»

15

15.65

-

-

2

Oomtog'

22

22,93

3

3,12

3

Ugom-Choiqol

28

29,17

5

5,21

4

Mo‘g‘ultog‘-Ourama

16

16,57

4

4,17

5

Qirg'iz Alatavi

13

13,84

-

-

6

Farg‘ona

16

16,67

3

3,12

7

Fnrg‘ona-01oy

15

15,62

1

1,04

8

Ko'histon

25

26,4

3

3,12

9

Nurota

15

15,62

2

2,08

10

G‘arbiy-Hisor

5

5,27

-

-

11

Panj

4

4,17

-

-

12

Hisor-Darvoz

18

18,75

1

1,04

13

Oorategin

9

9,28

-

-

14

Badaxshon

8

8,33

-

-

15

Kopet-Dog‘

9

9,38

-

-

16

Tog‘li O'rta Osiyo

96

100

71

75,96

17

Pomir-Oloy

42

43,75

20

20,83

18

Tyan-shan

57

57,29

30

31,25

19

G'arbiy Tyan-shan

55

57,29

28

29,10
Jadvaldan ma’lumki, O‘rta Osiyoda 110 Ferula L. turkumi turlari uchrasa, Tog‘li O‘rta Osiyo hududida 96 tur, G'arbiy Tyan-shanda 55, G‘arbiy Pomir-Oloy togMarida esa 42 tur o'sadi. Endemik turlar G'arbiy Tyan-shanda 28, G‘arbiy Pomir-Oloyda 20 tur uchraydi.

Floristik okruglar bo'yicha eng ko‘p uchraydigan Ferula L. turkumi turlari

Ugom-Chotqol va Ko‘histon okruglarida bo‘lib, ular 2825 tadan, eng kam tur G‘arbiy Hisor va Panj okruglaridadir (5-4).

G‘arbiy Tyan-shan hududida 28 polikarp, 27 monokarp turlar uchraydi. Tyan-shanning floristik okruglari bo‘yicha Ferula L. turkumi turlari Ugom-Chotqol va Qoratog'da eng ko‘p (26-28), Qirg'iz va Farg‘ona okrugida esa eng kam (13-16) tur uchraydi (4.3-jadval).

Ferula L. turkumi turlarining O‘rta Osiyo floristik okruglari bo'yicha tarqalishi bir xil emas. G'arbiy Tyan-shanda 55 tur o‘sib, shundan 28 turi endemikdir.

Okruglar bo‘yicha 0‘rta Osiyo turlarnmg tarqalishi bo‘yicha Ugom-Chotqol okrugida 28 tur uchrab birinchi o'rinnni egallaydi. Undan keyin Ko‘histon (25 tur), Qoratog1 (22 tur) okruglaridir. Eng kam tur Panj okrugida uchrab, unda atigi 4 tur uchraydi (4.4-jadval).

Shuni ta’kidlah lozimki, Tog‘Ii O‘rta Osiyo va unga tutash hududlarda nafaqat ko‘p tur uchraydi, balki endem turlarga ham boyligi bilan xarakterlanadi. Bu Ferula L. turkumining ayrim vakillari avtoxton holda chiqib kelganligidan darak beradi (Korovin, 1938; 1941; 1951; Popov, 1963; Pimenov, 1983; Rahmonqulov, 1999).

G`arbiy Tyan-shanning floristik okruglari bo‘yicha Ferula L tukumi turlarining tarqalishi.

Hotistikokruglar

Turlar soni

Monokarp

Polikarp

%

Endemturlar

Mono

karp

Polikarp

%

1

Chu-Ili *>

10

5.

15,62

-

-

-

-

2

Qoratog'

10

12

22,93

3

3

1

3,12

1

Ugom-

Chotqol

12

16

29,17

5

1

4

5,21

4

Mo‘g‘ultog‘-

Ourumu

6

10

16,57

4

2

2

4,17

5

Qirg'z Alnlavi

7

6

13,84

-

-

-

-

6

I'tirg'oim

7

9

16,o7

3

1

2

3,12

Tog`li O‘rta Osiyo floristik okruglari bo‘yicha Ferula L. turkumi turlarining umumiyligi.

Floristik

okruglar

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Jami

1. Chu-lli

-

9

5

4

4

2

4

-

1

-

1

-

-

-




36

2.Qoratog'

9

-

13

7

4

5

5

4

4

1

-

-

-

-

-

43

3. Ugom- Chotqol

5

13

-

11

7

10

9

7

7

2

-

1

-

-

-

54

4. Mo’g'ul

tog‘Qurama

1

7

11

-

2

4

4

4

1

-

-

-

-

-

-

6

5.Qirg`iz

5

4

7

2

-

4

4

5

2

2

1

1

1

1

-

21

6.Farg‘ona

4

5

10

5

4

-

11

6

6

2

1

1

I

1

-

25

7.Farg'ona Oloy

4

5

9

3

4

11

-

6

6

1

1

2

1

1

-

18

8. Ko'his -ton

2

4

7

5

4

6

-

6

-

3

1

2

1

1

-

8

9. Nurota

4

4

7

4

2

4

6

6

-

3

1

2

1

1

-

8

10.G‘arbiy

Hisor

-

1

2

1

2

2

1

3

3

-

1

2

1

1

-

5

11. Pani

1

-

-

-

1

1

1

1

I

1

-

1

1

1

1

4

12. Hisor- Darvoz

-

-

1

-

1

1

2

3

2

2

1

-

1

-

-

1

13.

Qorategin

-

-

-

-

1

1

-

1

1

1

1

1

-

1

-

1

14.

Badaxshon

-

-

-

-

1

-

1

1

1

1

1

-

1

-

-

1

15. Kopet-Dog‘































1













1

G'arbiy Tyan-shan o‘z tarkibiga 6 floristik okrugni o‘z ichiga olib, unda 55 Ferula L. turkumi turlari uchraydi. Shundan 28 polikarp turdan 17 tasi endemik, 27 monokarp turdan 11 turi endemik turlardir (Rahmonqulov va b., 1981).

Tog’li O‘rta Osiyoga nisbatan G'arbiy Tyan-shan Ferula L. turkumi turlarining umumiyligi shuni ko‘rsatdiki, hududdagi 6 okrugda ularning tarqalisbi 16 dan (Mog‘oltog‘-Qurama) 43 (Qirg'ziston) va 54 (Ugom-Chotqol) gacha borib, o‘rtacha 31 turni tashkil qiladi. Qolgan 9 okruglarda quyidagicha taqsimlangan: maksimal turlar soni Farg‘ona- Oloy va Ko'histon okruglarida (15 va 18), 5 dan 8 tagacha G‘arbiy Hisor va Nurotada tarqalgan. Eng kam tarqalgan turlar Hisor-Darvoz, Qorategm va Vaxsh okruglariga to‘g‘ri kelib, bu hududlarda atigi bittadan tur tarqalgan. 0‘rtacha 9 okrugga atigi 16 ga yaqin tur to‘g‘ri keladi.

G‘arbiy Tyan-shan hududida tarqalgan Ferula L. turkumi turlarining eng ko‘p umumiy o‘xshash turini Ugom-Chotqol va Qoratog* okruglari (13) va Ugom-Chotqol va Qurama (11) tashkil qiladi. Ugom - Chotqol va Farg'ona hamda Farg‘ona va Farg‘ona Oloy okruglarida bu miqdor 10-11 ni tashkil qiladi.

G‘arbiy Tyan – shan floristic okruglarining O'rta Osiyo tog'li hududlari okruglari bilan solishtirganda quyidagi natijani berdi: eng ko‘p o‘xshashlik Ugom-Chotqol va Farg'ona okrugi - 9 tur, shuningdek, Farg‘ona va Farg‘ona - Oloy (11) okrug hududidadir. Ikkinchi o'rinda Ugom-Chotqolning Ko‘histon, Nurota okruglari 7 tadan umumiy turga ega. G‘arbiy Tyan-shan okruglaridan tashqari 9 okrugdan 3 okrugida bironta ham umumiy tur mavjud emasligi aniqlandi.

Sim narsani ta’kidlash lozimki, 2 okrug — Qirg'iz va Farg‘ona okruglari Kopet-Dog‘ okrugidan tashqari barcha okruglarda deyarli bir xil (uriarga egadir).

Ferula L. turkumi turlarini G‘arbiy Tyan-shanda tarqalishini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, G‘arbiy Tyan-shan hududida quyidagicha guruhlanadi:

  1. Faqat G‘arbiy Tyan-shanda tarqalgan turlar - 28;

  2. Qoratog‘da - 2 (F. pachyphilla, F. eremophilla).

  3. Ugom-Chotqol okrugida - 4 (F. gypsacea, F. xeromorpha, F. talassica, F. czatkalensis).

  4. Mo‘g‘ultog'-Quramada tarqalgani - 4 (F. litophilla, F. conocaula, F. mogoltavica, F. latiloba).

  5. Farg'ona okrugida - 3 ta (F. aitschisoni, F. rubroarenosa, F. foliosa).

  6. Qirg‘iziston okrugida endemik turlar uchramaydi.

Ferula L. turkumi turlarining areal tiplari bo‘yicha tarqalishi quyidagicha:

  1. Eron-Turon-TogMi 0‘rta Osiyo tipi - 1 {F. ovina).

  2. Turon - G'arbiy Tyan-shanda - 9 (F. schtschurowskiana, F. varia, F. foetida, F. karelini, F. syreitschikovi, F. lehmannii, F. laucumica, F. canescens, F. karataviensis).

  3. Kopetdog‘-G‘arbiy Tyan-shan-G‘arbiy Pomir-Oloy - F. divursivittata.

  4. G arbiv Tyan-shan turlari - 28 (F. leucographa, F. tschlmglTnicil, F karatavica, F. ugamica, F. gypsacea, F. pallida, F. ceratophilla, h prabgifolia, F. talassica, F. ermophilla, F. tenuisecta, F. malacophylla, F. pachyphylla, F. xeromorpha, F. kiyalovii, F. litophila, F. foliosa, F. rubroarenosa, F.czatkalensis, F. renardi, F. aitschisoni, F. inciso-serrata, F. conocaula, F. minkwitzae, F. mogoltavica, F. latiloba, F. jumperina, F. tschuiliensis).

  5. G‘arbiy Tyan-shan - Pomir-Oloy tip - 8 (F. lipskyi, F. korsinsyi, /■ kuhlstanica, F. angrenii, F. ferganensis, F. lapidosa, F. kelleri, F. penninervis).

  6. G‘arbiy Tyan-shan - Pomir - Oloy - Jungar tip - 1 (F. transiliensis).

  7. G'arbiy Tyan-shan - Jungor - Muyunqum - 4 (F. feruleoides, F. dubyanski, F. leiophilla, F. dissecta).

Tyan-shan - G'arbiy Tyan-shan - 4 (F. akitschkensis, F. tschuiliensis, F. dissecta, F. fedoroviorum).

Turlarning tik mintaqalar bo‘yicha tarqalishi.



Akademik Q.Z. Zokirov klassifikatsiyasi bo'yicha G‘arbiy Tyan- shanda Ferula L. turkumi turlarining tarqalishi quyidagicha: cho‘lda - 13 tur, adirda - 15 tur, tog‘da - 25 tur va yaylovda faqat 1 tur tarqalgan.

F. tenuisecta, F. samarkandica, F. kuhistamca adirdan to yaylovgacha, F. renardi, F. transiliensis tog‘ va yaylovda tarqalishi kuzatildi. Cho‘l va adirda F. shtschurowskiana, F. eremophila, F. syreitschikovii, F. dissecta uchraydi.

Faqat choMda F. gypsacea, F. malacophilla, F. taucumica, F. karelini, F. xeromorpha, F. leiophylla, F. canescenslar o‘sadi.

Ferula L. turkumi turlarining tik mintaqalar bo‘yicha tarqalishi



T.r.

Dengiz sathidan blandligi, m

O’rta Osiyoda

G‘arbiy Tyan- shanda

Monokarp

Polikarp

jami

Monokarp

Polikarp

jami

1

200-500 (cho‘l)

15

7

28

8

5

13

2

500-(1200) 1500 (adir)

15

10

15

8

7

15

3

1200-2500 (tog`)

20

29

49

10

15

25

4

2500-3800(yaylov)

1

1

2

-

1

1

Jami:

57

47

104

27

26

55


Faqat adirda F. diversivittata, F. mogoltavica, F. lipski, F. conocaula, F. tschuiliensislar uchraydi.

Tog1 hududida esa F. ugamica, F. talassica, F. czatkalensis, F. inceso-serrata, F. tschinganica, F. kelleri, F. lapidosa, F. ferganensis, F. foliosa lar tarqalgan.

Bu ko'rsatgichlar M.G. Pimenovning (1983) ma’lumotlarini tasdiqlaydi, ya’ni ziradoshlar oilasi. Shu jumladan Ferula L. turkumi vakillarining ko'pchilik turlari tog'ning o‘rta qismi (dengiz sathidan 700-2200 m balandlik) da uchraydi. Yaylov uchun tipik kovrak turi mavjud emas.

Turkum turlarining asosiy qismi tog'da uchrashi O‘rta Osiyo kovraklari uchun ham xosdir. Bunga sabab hududning shakllanish tarixiga, iqlimning geologo-ekologik xilma-xilligiga, keskin kontinentalligiga, tuproq qatlamining xilma-xilligiga, haroratning keskin o'zgarishiga bog'liq.

Tog‘da janubiy qiyalikda siyrak o'simliklar guruhi, shimoliy qiyalikda daraxt va butalar bilan qoplanishi yerda salqin muhitni vujudga keltiradi (Sveshnikova va b., 1956; Lavrenko, 1962). Natijada Ferula L. turkumi turlarining xilma-xilligiga va o‘zgaruvchanligiga olib keladi.

Bu R.V. Kamelinning (1973) bu o‘rganilgan turlar avtoxton yo‘l bilan hosil bolganligi haqidagi fikrini yana bir bor tasdiqlaydi. Tog'li O‘rta Osiyo hududi tur hosil bo'lishiga potensial imkoniyatlar yaratganligini ko'rsatadi.

Ferula L. turkumi turlarining chiqib kelishi masalalari haqida.

Bir turning hayotiy sikli yoki hayotiy jarayonlar ritmi ko‘p sabablarga bog'liq, ammo asosiysi tarixiy-botanik-geografik va ekologik sabablardir. Birinchisi, turni biomorfaga bog‘liqligini aniqlaydi, ekologik xususiyati esa - mavsumiy fenofaza almashuvini belgilaydi. Biz efemeroid hayotiy shaklining kelib chiqishi haqida batafsil to'xtalib o‘tmaymiz. Bu haqda O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan olimlar I. Borshov (1886), S.I. Korjinskiy (1896) hamda hududda keng ko'lamda geo- botanik izlanishlar olib borgan va sahro va togMami o‘simliklar tipini к In(Ik(itsiyn qilgan olimlar (Kultiasov, 1925; Popov, 1925; Sovetki-

  1. l 929; OvcfilnltU i\ 1933 Knruvin, 1934; Nevskiy, 1937; IIin, 1945; Prozorovskiy, 1947 va boshqalar) o‘z fikrlarini bildirganiar.

Bu ilmiy ishlarda «efemer» klassifikatsiya birligi sifatida keltiriladi. «Efemeroid» hayot shakli 1934-yilda E.P. Korovin tomoni- dan ko‘p yillik namlik va yilning salqin davrida hayot kechiruvchi o‘simliklarga bag‘ishiangan.

Ularning rivojlanish davri asosan yerning meteorologik sharoitiga bog‘liq bo'ladi. Keyinchalik N.T. Nechayeva va b., (1977), (1967); V.A. Burigin (1957); (1959); L.E. Markova (1966) va boshqalar bu hayotiy shaklning o‘ziga xosligini, ekologik plastikligi haqida fikr bildirganiar.

Ko‘pch!lik morfologik belgilariga qarab (poyaning yo‘g‘onligi, barglarning yirikligi va ularning qisqa muddatda gullab urugMashi) Nartex (Falen) Drude kenja turkumining monokarp turlari qadimgi

tarixiy davrda qirg'oq bo‘yi qiyaliklarida va past gipotermik tepalik shleyflarda o'sgan (Agitova, 1978).

Hozirgi soyabonguldoshlarning gigantizmligi ularning qadimda o‘sgan hozirda gigant g‘alladoshlar vakillariga o'xshash savanna o'simliklarini eslatadi. Bu gigant o‘simliklar baland o'tlar qoplami hosil qilib, ancestral avlodlaridan tashkil topgan Aralievlarga o'xshash bo'lib, ular past o'suvchi savannasimon daraxtlar bilan raqobat qilgan (Ovchinnikov, 1971).

Farg‘ona malasslari tarkibi o'rganilganda unda 60 dan ortiq o'simlik turlari (Pinus, Betula, Abies, Tilia) aniqlangan bo'lsa, uning tarkibida Ferula L. turkumlari vakillari ham mavjudligi G‘arbiy Tyan – shan florasining o‘rmonlar gurkirab o'sgan va iqlimi sernam bo'lgan ollgotsen davriga to‘g‘ri kelishini bildiradi (Korovin, 1961). Bu qadimgi Ferula L. turkumi turlariga misol hozirgi paytda gilli va ochiq pestrosetshley flarda o'sadigan Narthex kenja turkumiga mansub F. diversivittata, F. conocaula, F. iliensis lardir.

Tog'li O'rta Osiyo florasi tarixini o‘rgangan tadqiqodchilar O'rta Osiyo florasining shakllanishi avtoxton yoki migratsion yo'llar bilan paydo bo'lganligi haqidagi muammoni turlicha tahlil qiladilar. E.P.Korovin (1940) Ferula L. turkumining rivojlanish evolutsiyasi sxemasini bir turdan boshqa turlar paydo bo'lgan Aralielar avlodlaridan kelib chiqqan deb hisoblaydi.

E.P. Korovin (1940) o‘zining «Ferula L. turkumining evolutsiyasida yashash sharoitining differensialго Ii» («Дифференцирующая роль условий существования в эволюции растений род Ferula L.») nomli maqolasida Ferula L. turkumi haqidagi barcha ma’lumotiar Dorema Don., Zozimia Hoftm., Pastinaca L., Ladyginia, Lipsay va boshqalar bilan tarixiy tabiiy Ferulinae guruhini hosil qillshini ta’kidlaydi. Goloarktik kenja oila Apioidae bu guruh ancha qadimiy bo‘lib, balkim bevosita qo‘shni tropic Araliaceae oilasidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin deb ta’kidlaydi. E.P. Korovin bo'yicha Ferulinae ning filogenetik holati quyidagi sxemada keltirilgan.

Tip: Angelica (Apioideae k. oila). Tip: Ferulinae (Apioideae k.oila a) Mo'tadil Golarktika. O'tlar. Quruq Palearktika. O'tlar.

Tip: Hermas-Astericum (Hydrocotyloideae) Asosan o'tlar.

Tip Hydrocotyle(Umbelliferae oilasi). Nam mo'tadil Antarktik). Asosan o'tlar.

Tip: Mackiana (Araliaceae) Avstraliyaning semam tropiklari.

Asosan daraxtsimon shakllar.

Ferulinae tipining kelib chiqishi adaptatsiya jarayonida Araliaceae oilasinmg semam va issiq tropik zonadan mo‘tadil Antarktis orqali quruq Palearktis oblastiga o‘tishi bilan izohlanadi.

Agar M.G. Popov (1963) nuqtayi nazariga qarasak, qadimgi Olrta Yer dengizi kserofil elementlari florasi tropik aborigenlar transfor- matsiyasi orqali vegetativ organlarining soddalashishidan hosil bo'lgan. Ya’ni daraxt-liana-buta- ko‘p yillik o'tsimon o'simliklar bir yillik o‘tlar shaklida paydo bo‘lgan. Barcha polikarp Ferula L. turkumi vakillari oraliq formalar bo'lmasada, unga klassik misol bo‘ladi, ya’ni ular hozirda barcha ko‘p yillik o'tsimon o’simliklardir.

Agar E.P. Korovin (1951) soyabonguldoshlaming qadimgi barglari butun plastinkali daraxtsimon tropik Aralieviy lardan chiqib kelgan desa, R.V. Kamelin (1979) bu tezisni modifikatsiya qilib, agar dastlabki soyabonguldoshlar qadimgi Aralieviy lardan chiqib kelgan boMsa, ulaming bargi unchalik qirqilmagan, lekin oddiy boMmagan barglari boMgan Merwia kenja turkumi vakillari Ferula kelifi, Narthexdan -F. qigantea, F. inflata, F. kuhistanica, F. jashkeana kabi tog‘li O'rta Osiyo maydonidan kelib chiqqan deydi.

Barg plastinkalarining evolutsion shakllanishi yo'llarini tahlil qiladigan bo'lsak, qadimgi qaysi shakl asosiy ekanligini bilishimiz lozim.

Biz o’rgangan Ferula L. turkumi turlarining birinchi barglari doim o'/iga xos bo-lib u o’zgarmasdir, ya’ni buiun yoki oddiydir. Bu esa Ferula I turkummmg njdodhvri qirqilmagan oddiy barglardir degan g'oyuuf ilgari surishga olib kcladi.

Bu g'oya K.V. Kamelinning (1973) tog’li 0‘rta Osiyo florasi shu joymng o'zida (avtoxton) uchlamchi (paleogen) davrda paleoarktik florani hozirgi iqlimni qurishi ta’sirida paydo bo'lgan konsepsiyasiga mos keladi.

Ko'pchilik faktlar hozirgi Tog'li 0‘rta Osiyo florasini neogen davri bilan bog’laydilar. R.V. Kamelin (1973) tog'li 0‘rta Osiyo florasini 3 asosiy turlar kompleksga ajratadi. Bular: «proshiblyak», «tog'li qora o'rmonlar» kompleksi va «qirg'oq subtropik o‘rmonlan». Bulardan «proshiblyak» kompleksini u bu region florasining asosiy yadrosi deb hisoblab, uni yoshi neogen (miotsen) deydi. Kamelin Ferula L. turkumi vakillarini kelib chqishini E.P. Korovin ta’kidlaganidek, bir yo'nalishda emas, balki turlami paydo bo‘lishi parallel ravishda o‘xshash turlardan kelib chiqqan deydi, ya’ni ular parallel tarmoqlar (fila) dan paydo bo‘lgan deydi.

R.V. Kamelin (1973) va M.G. Pimenov va boshqaiar (1978) Ferula L. turkumi evolutsiyasi sinxron holda bir yo'nalishda davom etmasdan divergensiyaning filetik liniyasi eipig'ichsimon xarakterga ega ekanligini, turkumning icnki differensiyasi to'rsimon geterobatmiya hodisasiga asoslanganligini ta'kidlaydilar. Ferula L. turkumi vakillarini floristik okruglar, tik mintaqaiar bo‘yicha tarqalishini o‘rganib shunday xulosaga keldikki. G'arbiy Tyan-shan va Pomir-Oloy hozirgi forma va tur hosil bo'lish markazlaridan biridir.

R.V. Kamelin (1973) fikriga ko'ra, shu narsani ta’kidlaymizki, Ferula L. turkumini monokarpligi shu biian bogMiqki, ular bir stvoili daraxtsimon tiplardan butasimonlar davrini 0‘tmasdan o'tsimon hoiga o'tgan bo‘lsa, polikarp turlar butalar tipidan o’tsimon hoiga o‘tganiigi deb hisoblaymiz.

Biz Ferula L. turkumi vakillarining hayotiy shakllari bo'yicha bahorikor mono yoki polikarp efemeroid o‘simliklar deb hisoblaymiz.

Uyda bajarish uchun topshiriq. Kovrak o`simligining ikkita turning biologiyasi va geogirafik tarqalishini yozing.


№

Biologiyasi

Geogirafik tarqalishi

1







2








Urug‘ning morfologiyasi. Ferula L. turkumi turlari urugMarining dissemenatsiyasi - ballistoxor shaklda, ya’ni urug‘ o‘z og‘irligi va mevaning qanotlari orqali atrofga tarqaladi. Ferula L. turkumi turlari ichida bailistik - anemoxorlari ham uchraydi. Urug‘lar o‘z og'irligidan tashqari shamol yordamida ham tarqaladi (anemoxor). Urug‘ yoz va kuz oylarida pishib yetilgarridan keyingina atrofga tarqaladi. Tabiatda urugMarning yerga tushib, tuproq namligini qabul qilib, uning unib chiqish muddatini aniqlash qiyin. Chunki, urug‘lar pishgan sayin navbatma-navbat to‘kila boshlaydi. Shuning uchun «yangi yig'ilgan urug1» deyilganda o'simlik urug‘ining o‘sha yili kuzda terib olingan urugMari tushuniladi.

Nikolayeva (1950), E.V. Tyurina va boshqalar (1978), U.Rahmonquiov (1999) ma’lumotlariga ko‘ra O'rta Osiyoda o‘suvchi Apiaceae L. oilasi, shu jumladan Ferula L. turkumi turlarining urug1 dan unib chiqishi erta bahorda kuzatiladi. Qishda urugMaming tabiiy stratifikatsiyasi kuzatiladi (Yusupova va boshqalar, 1972; U. Rahmon- qulov, 1999).

0‘rganilgan monokarp turlarning urugMari absolyut (1000 dona urug‘ning) ogMrligi o‘rtacha 19 grammni, polikarp turlamiki esa 22 grammni tashkil qiladi. UrugMaming bo‘yi monokarplarda 12, polikarplarda 10 mm va ulaming em - 6,7 va 9,6 mm ga teng. Endospermlarining uzunligi - 7,7-6,9 va murtagi - 3,2 va 2,8 mm ni tashkil etadi.

Ferula L. turkumi turlarining yig‘ilgan joylari va absolyut og‘irllgi.



Kenja

turkum, tur

Hayotiy

shakli

Yig‘ilgan joyi

Absolyut og`irligi, gr

F.malacophylla

M+

Toshkent atrofi choMlari, Alimtog`i, H=660 m

20,0

F. kuhiianica

M

Kendik tizmasi, Susamir vodiysi, H=2500 m

67,3

Zarafshon tizmasi, OmonqoMon qishlogM, H=180

67,2

Farg‘ona tizmasi, Arslonbob qishlog`i, H=1750

80,1

Chotqol tizmasi, Karavan qishlogM, H=2100m

93,3

Oloy tizmasi. Shohimardon qishlog`i, H=2000 m.

38,1

F.diversivittata

M

Zarafshon tizmasi, Omonqo`ton qishlogi, H=180

16,1

F. foliosa

M

Farg‘ona tizmasi, Arslonbob qishlog`i, H=1750

20,2

F.samarkandica

M

Chotqol tizmasi, Chiyon qishlog`i, H=1700

10,3

F. kelleri

M

Kungey Alatav, Chon- Kemin vodiysi, H=2100 m.

7,5

Peucedanoides

F. prangifolia

P

Chotqol tizmasi, G‘a!vasoy, H= 1200 m

32,0

F.tschimganica

P+)

Chotqol tizmasi,Chiyon qishlog'i, H=1700 m

34,3

F. ceratopylla

P

Qoratog* tizmasi, Cho‘loqqo‘rg‘on posyolkasi, H=850 m '

15,1

F. ovina

P

Turkiston tizmasi, Amur Temur darvozasi, H=700 m

15,4

F. lapidosa

P

Kenik tizmasi, Susamir daryosi vodiysi, H=2500 m

12,8

F.rubroarenosa

P

Chotqol tizmasi, Karavon posyolkasi, H=1600 m

16,8

F. ferganensis

P

Farg‘ona tizmasi, Arslonhob qishlog'i, H=1750

22,8

F. tenuisecta

P

Chotqol tizmasi, Qizilchasoy vohasi, H=2050 m

29,8

F. tenuisecta

P

Qoratog' tizmasi, Leontevka posyolkasi, H=960

18,6

F. angrenii

P

Qurama tog‘i, Shaugaz soyi, H= 1200 m

10,5

F. xeromorpha

P

Toshkent atrofi cho'llari, Alimtog*, H=660 m

23,1

F.leucographa

P

Qoratog* tizmasi, Boyjonsoy daryosi havzasi, H=1300

18,1

F. ugamica

P

Chotqol tizmasi, Yertoshsoy, H= 1800 m

15,3

F. karatavica

P

Toshkent atrofi cho'llari, Alimtog* H=660 m

20,3

F. varia

M

Toshkent atrofi cho'llari, Alimtog* H=660 m

15,3

F. penninervis

P

Chotqol tizmasi, Yertoshsoy, H= 1800 m

15,5

F.akitschkensis

P

Jung‘or Alatovi, Lepsinskiy posyolkasi, H=2100 m

11,7

F.

karataviensis

M

Qoratog* tizmasi, Qoratog1 posyolkasi, H=670 m

7,3

F.schtschurow

skiana

M

ToshkentatrofichoMlari, Alimtog* H=660 m

10,2

Izoh: +) - V

-monokarpturlar; P-polikarpturlar.


Наг birturichidaumg'laro‘simlikningo‘sadiganjoyiga, ekologiksharoitigavayildaob-havoningqandaykelishigaqarabhamfarqqiladi. Masalan, F. kuhistanica va F. karatavica o‘simligi urugMarining bo‘yi 5,0-6,0 mm dan 22,0 mm gacha, polikarp turlardan F. lapidosa, F. ceratophylla urugMarining bo‘yi 9,0 dan 15,5 mm gacha boradi.

Ferula L. turkumi turlarining urug‘ o`lchamlari haqidagi materiallar quyidagi jadvalda berilgan.
Ferula L. turkumi turlarining mevasi (merikarpi), endospermi vamurtagining o`lchamlari, (mm)

Turlar

Urug`

(merikarpiy)

Endosperm

Murtak

Mur- tak ning endos permga nisbati, %

bo‘yt

eni

bo‘yi

eni

bo‘yi

eni




F. malacophilla

14,6+0,4

7,8+0,3

9,4+0,5

5,4+0,5

2.9+0.4

1,4+03

29,4

F. kuhistanica

22,0+1,9

11,6±0,3

16.7±03

8,6+0,6

63±1,1

2,4+0,1

36,9

F foliosa

10,0+0,5

65,5+0,3

7,9±0,3

5,6+03

2,8+0,1

1,5+0,1

36,03

F. samarcandica

73+0,6

43+0,2

5,8+03

3,4+03

23+0,1

1,1+0,1

40,0

F. kellrrl

8,4+0,4

4,4+03

6.4+0,1

3,6+0,1

2,4±0,1

13+0,2

28,0

F. varia

11,4+0,9

6,9+03

8,6±0,4

4,8+0,2

2,5+0,1

13+0,1

27,0

F. karataviensis

6.3+0.4

4,1+03

53+0,2

3,9+03

23+03

1,1+0,1

41,8

F. schtschurovikiana

11,6+0,9

5,8+0,3

8,4+0,5

4,1+03

2,1±0,1

1,2+0,1

25,7

F. agamic

К.ХЮ 5

5,4+03

7,9+0,6

4,6+03

2,4+03

13+0,1

33,7

F. prangtfblla

4.6+1 1

6,4*0.7

11,2+0,1

5.4+0.4

3.0±03

1,5±0,3

27,6

F. tschimganlca

10 5+0.7

7,0+0,5

8,8+0,7

5,5+0,4

1,5+03

0,7+0,1

16,6

F. ceratophylla

15 2+1,3

8.0+0,5

11,2+0,8

5,4±0,4

2.5+0.2

U+ftl

17,6

F. jvina

9.8+0,7

5.0+O.4

7,5+03

4,4+0,3

23+0,1

13±0,1

25,9

F. lapidosa

93+0.8

5,5+03

b.6+0,3

4,4+03

2,5+03

1.4+0.2

55,0

F.rubroarenosa

9.0+0,7

5.6+0.4

7,4+0,6

43±0,3

3,0±0,3

1,6+0,1

40,0

F. ferganensis

11,2+1,1

6.7+0.7

8,6 -0,7

4,6+0,3

3,0+0,2

1,5+0,1

37,0

F. pallida

10,0+0,9

7,6+0,5

8,2+0,6

4,9+0,3

2,4+0,1

1,2+0,1

29,0

F. tenuisecta

12,6+1,1

5,9+0,3

10,5+1,0

5,0+0,2

2,6+0,1

1,4+0,1

32,0

F. angrenii

10,5+0,3

5,5+0,2

8,1+0,4

4,4+0,2

1,8+0,1

0,8+0.1

21,0

F. xeromorpha

11.4+1.1

7,6+0,5

8.4+0,2

5,4+0,1

3,1+0,1

1,5+0,1

37,0

F. leucographa

10,4+0,7

5,8+0,3

8,4+0,3

4 9+0,2

2,7+0,2

1.5+0,1

50,1

F. karatavica

11,3±1,0

5,6+0,2

8,8+0,3

4,4+0,2

2,9+0,1

1,5+0,1

38,0

F. penninervis

10,6±0,8

6,6+0,5

7,8+0,4

3,6+0,2

4.4+0.2

2,2+0,1

55,0

F. akitschkensis

10,6+0,8

5,4+0,3

7.4+0.3

4,2r0,3

2,4+0,1

1,2+0,1

33,6

Monokarp turlar murtagining o‘rtacha uzunligi 41,5 % ni, pollkarplarda esa bu miqdor - 45,3 % ni tashkil qiladi. Har blr turda bu miqdor har xildir. Masalan, monokarp tur F. karataviensis ning murtagi urug‘iga nisbatan 41,8 % ni, polikarp tur F. tschimgamca da esa 16,6 % ni tashkil qiladi. Shuningdek, har bir turning o‘zi ham turli sharoitda o‘sishiga qarab, ular urug'inmg absolyut og'irligi nisbati biroz farq qiladi. F. kuhistanica ning Chotqol tizmasi, Karavan qishlog'ida o'sadigan populatsiyasi urug‘larining absolyut og‘irligi o'rtacha 93,3 gr ni tashkil qilsa, Oloy tizmasi, Shohimardon qishlog‘ida bu miqdor - 38,1 gr ni tashkil qiladi.

Shunday qilib, urug‘ning massasi, murtak va endospermlaming o‘zaro nisbati har xil turlarda hamda turning ichida turli sharoitda 0‘zgarar ekan va bu o'simlikning genotipi hisoblanadi. Turli sharoitlarda ular nisbatining o‘zgarishi turlarning o'zgaruvchanlik xususiyatini ko‘rsatadi.

Turlarning latent davri 6 (9) oydan 2-4 (8) yilgacha davom etishi kuzatildi.

Uyda bajarish uchun topshiriq. Kovrak o`simligining ikkita turning biologiyasi va geogirafik tarqalishini yozing.

№

Biologiyasi

Geogirafik tarqalishi

1







2








Тоpshiriqlar:

  1. Kovrak o`simligining turlarini bir biridan farqi?

  2. O`simlikning monakarp turlari qaysilar?

  3. O`simlikning polikarp turlari qaysilar?

3 - AMALIY MASHG’ULOT

MAVZU: TUPROQQA ISHLOV BERISH USULLARINI O’RGANISH. URUG’LARNI BIOMORFOLOGIK XUSUSIYATLARNI O’RGANISH.

Tuproqqa ishlov berishning asosiysi yerni ag’darib haydash hisoblanadi. Belgilangan maydonni kuz paytidan tayyorlash lozim. Erta bahorda esa faqat to’plangan namlikni saqlash maqsadida tuproqning yuqori qatlami baronalash talab etiladi. Agar tuproq juda ham zichlashgan bo’lsa, kuzda yumshatgichlar yordamida 18 sm chuqurlikka yumshatib boronalash yoki chizellash kerak. Maydonlarda asosan kuzda urug’sepishdan oldin yerlar tayyorlanadi. Asosiy tuproqni tayyorlash uchun yerlarni kuzda shudgorlash yo’li bilan amalga oshiriladi. Kovrak uchun yer plug va plug oldi moslamasi bilan 10 sm chuqurlikda haydaladi.

Kuzda albatta ariqlar olinib keyin urug’ sepish kerak. Yerni shudgorlash asosan PLN-3-35-3 korpusli osma plugda amalga oshiriladi. Haydash chuqurligi 10 sm, kengligi 105 sm “BELARUS” traktoriga ulanadi. Haydalgan yerlarni tekislash va kesaklarni maydalash uchun KKN-2,8 agregatni g’ildirakli T-25 A traktoriga ulangan holda ishlatilishi mumkin.

Shunday qilib kuzda tayyorlangan yerlarda kuzgi-qishki yog’ingarchilikda ko’proq yig’iladi, kasalliklar va hasharotlar nobud bo’lib, har xil begona o’tning ildizlari quriydi. Shu paytda katta kesak bo’laklarini maydalash uchun ikki tomonlama boronalar ishlatiladi. Bahorda har xil begona o’tlarni yo’qotish maqsadida 3-4 marotaba 5-10 sm chuqurlikda kultivatsiya qilinadi.



Kovrak yetishtirish agrotexnikasi respublikamizning barcha viloyatlarida tabiiy holda uchraydi. Sug’oriladigan yerlarga deyarli ekilmaydi. O’simlik yorug’likni yaxshi ko’radi, issiqsevar, qurg’oqchilikka tuproqlarga chidamli. Respublikamizda tarqalgan qumli va tog’li tipik tuproqlarda ekib o’stirish maqsadga muvofiq. Kovrak o’simligini urug’dan ko’paytirish mumkin. O’simlik ko’p yillik bo’lgani uchun kuzda ekiladi. Ekishdan oldin kuzda haydalgan yerlarni yumshatib, tuproqni mayin qilish hamda haydalma qatlam havosini almashinishini yaxshilash uchun ishlov beriladi. Kovrak o’simligini ekishga tayyorlash va to’liq unib chiqishini hamda uni parvarish qilishda mayin tuproqli yuza qatlam hosil qilish maqsadga muvofiqdir. Kovrak urug’larini kuz oylari boshlarida tuproq harorati 12-15 gradus bo’lganda qator oralari 60 sm qilib tuproqqa ekib chiqiladi. Urug’lari yirik bo’lganligi uchun uni o’zini ekish kerak. Har bir gektar maydonga 3,5-4 kg urug’ sarflanadi. Kovrak urug’lari ekilgandan so’ng erta bahorda unib chiqadi

4-AMALIY MASHG`ULOT

MAVZU: KOVRAK O`SIMLIGI URUG`LARINING UNISH DINAMIKASINI O`RGANISHDAGI USULLAR.

Ferula L. turkumi vakillariga urug‘ning unuvchanlik darajasi passiv, unish va fiziologik tinch davrni o‘tkazish xususiyatlari xosdir. Buning sabablari har xil bo'lishi mumkm: urug‘ murtagining to‘liq rivojlanmaganligi, urug‘ning tinch davrga (holatga) ehtiyoji bo'lishi kabilar.

Urug'ning to'liq rivojlanmagan murtagi ba’zi turlarda morfologik tinch holatda bo'lib, ba’zilarida u fiziologik tinch holatda bo'ladi (Nikolayeva, 1948; Tyurina, 1974).

Tabiatda unish jarayonini boshqarishda harorat faktori muhim rol o'ynaydi (namlik faktori urug’undirishda hisobga olinmadi, chunki, tabiatda urug‘ una boshlash davrida namlik yetarli bo'ladi) (Babushkin, 1951). Urug'ning hatto bir xil sharoitda ham tinch davrning davomiyligi va chuqurligi har xil bo'lishi mumkin. Har xil haroratda urig`ni undirsh ularning tashqi sharoitga moslashuvi haqida fikr уuritishga imkon beradi.

(Rahmonqulov va b., 1981; 1999) ko‘p yillar davomida ishlab chiqqan metodika asosida (1974-2012-yillar) urug‘ni turli muddatlarda saqlaganda, turli haroratlarda unishini o‘rganishimiz.

Quyida Ferula L. turkumi turlarinmg bir necha oylar davomida quruq holda xona haroratida saqlab. keym urug‘ni sovuq harorarda - (0) + 4°C da undirilganlgi xaqda malumotlar berib o`tamiz.

Ferula L. turkumi turlarming 3-4 oy oddiy sharoitda (xona haroratida) saqlab, so‘ngra - (0) + 4°C da undirish.

Buning uchun yozda yig‘ib keltirilgan yaxshi pishib yetilgan, sifatli 25 turga mansub urug'lar 3-4 oy muddat xona haroratida saqlanib, urug`lar Petri likopchasida 0 - + 4°C haroratda undiriladi.

ADABIYOTLAR.

1. Л.К.Сафина, М.Г.Пименов - Ферула Кукахистан изд наука Алмата 1984 год 100 стр.

2. Флора Узбекистана, флора Тажикистана

3. Ш.Мирзиеев карори (20.03.2018. й ПК-3617 сонли)



4. O'Ahmedov, A.Ergashev, A.Abzalov, M.Yulchiyeva, D.Mustafakulov-Dorivor o’simliklarni yetishtirish texnologiyasi va ekologiyasi.

5. E.T.Berdiyev, M.X.Hakimova, G.B.Maxmudova - O’rmon dorivor o’simliklari.
Download 387.35 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling