Ma’ruza mavzusi «endokrin sistema» Ma’ruza rejasi

Qalqonsimon oldi bezi 
Odatda 4 ta, ba’zida undan ko‘proq bezlardan tashkil topgan. Ular qalqonsimon bez 
bo‘laklarining orqarog‘ida joylashgan, biriktirivchi to‘qimali kapsula bilan ajralib turadi, lekin 
qalqonsimon bezning umumiy kapsulasi bilan tashqi tomonidan o‘ralib turadi. Kapsuladan qon 
tomirlar va nerv tolalari to‘siqlar hosil qilib turadi. Bo‘laklarda aniq chegaralar yo‘q. 
Bezda endokrin xujayralar orolcha yoki ichki va bir necha qator poligonal shakldagi 
xujayralar joylashadi. Bu xujayralar turlicha tipga ajratiladi: qoramtir, bosh va och xujayralar. 
Bosh xujayralar paratirin gormoni ishlab chiqaradi, ularda yaxshi rivojlangan donador 
EPT, mayda ipsimon mitoxondriya, yaxshi rivojlangan Golji kompleksi, glikogen kritma, lipidlar 
uchraydi. Donachalar miqdori unchalik ko‘p emas ularning markazi zich, atrofida esa gardish 
bilan o‘ralgan. 
Och xujayralar tarkibida donachalar bo‘lmaydi, lekin ularda glikogen juda ko‘p. 
Balog‘at yoshgacha bezda katta o‘lchamdagi atsidofil tsitoplazmali oksifil xujayralar 
paydo bo‘la boshlaydi. Ularning xususiyatlari-yirik mitoxondriyalarning ko‘pligi, nisbatan 
rivojlangan EPT va GK ko‘rinadi. Yosh kattalashgan sari ularning soni ortib boradi. 
Hozirgi paytda, taxmin qilinishicha, barcha shu xujayralar bir xil tipda, lekin turli 
funktsional holatdagi ko‘rinishi deb hisoblanadi. Qalqonsimon oldi bezi gipofunktsiyada qon 
tarkibida Sa kamayadi, bu tetaniyaga olib keldi. Tetaniya – turli guruh mushaklarining uzoq 
spastik qisqarishiga aytiladi. Nafas mushaklarining shunday qisqarishi ayniqsa xavfli 
hisoblanadi. Paratirin qondagi Sa miqdorini me’yorlashtirib turadi, bu bevosita suyaklarning 
osteoklastlar bilan rezorbtsiyasini va Sa ning yuvilishini stimullaydi; bundan tashqari buyrakka 
ta’sir etib, siydik bilan Sa ning ajratilishini kamaytiradi; burakda fosfatning sekretsiyasini 
kuchaytiradi; bu esa qonda Sa miqdorining oshishiga olib keladi; ichakda Sa ning so‘rilishini 
kuchaytiradi. 
Kaltsiy skelet strukturasida, turli moddalarning bazal membrana orqali o‘tishida, 
gormonlar sekretsiyasida, turli fermentlar sistemasida, mushaklar qisqarishida va boshqa muhim 
ahamiyatga ega. Kaltsiyning kontsentratsiyasi doimiydir, uni D vitamin, paratgormon, 
tireokaltsitoninlar ichakka, buyrakka va suyak to‘qimasiga ta’sir etib, boshqarib turadi. Vitamin 
D kaltsiy va fosforning ichak orqali so‘rilishini ta’minlaydi, suyak to‘qimasiga paratgormon 
ta’siri reaktsiyasini faollashtiradi, bu esa qondagi kaltsiy miqdorini oshiradi. Ma’lumki 
kaltsiyning deposi suyak xisoblanadi, shuning uchun .... gormonlarning o‘zaro munosabati 
buzilsa suyakning holatiga ta’sirini ko‘rsatadi. Paratgormon osteoklastlar bilan suyak 
to‘qimasining rezorbtsiyasini kuchaytirsa, kaltsiytomin suyakning rezorbtsiya jarayonini 
tormozlaydi. 
Qalqonsimon oldi bezi fosfor almashinuvida ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: bezning 
yetishmovchiligida fosforning qondagi midori oshib ketadi. Paratgormon qondagi fosforning 
miqdorini pasaytirib turadi, uning siydik bilan ajralib chiqishini kuchaytiradi. 
Qalqonsimon bez oldi bezining sekretor faolligi gipofizga bog‘liq emas, Sa almashinuvi 
vegetativ innervatsiya qilinmaydi, lekin sekretor faollik darajasi qondagi Sa ning 
kontsentratsiyasiga teskari proportsional. Qondagi Sa miqdoriga qarab paratgormonning 
sekretsiyasi kuchayadi yoki susayadi. Agar bezlarning birortasi olib tashlansa, qolgan bezlarning 
kompensator gipertrofiyasi hisobiga gipokaltsiemiya ro‘y bermaydi. 

---

8