Ma’ruza mavzusi «endokrin sistema» Ma’ruza rejasi

 
PYeRIFYeRIK ENDOKRIN BYeZLAR 
 
Qalqonsimon bez 
 
Taraqqiyoti. Qalqonsimon bez ektodermal kelib chiqishga ega, yutqin tubi o‘simtasidan 
rivojlanadi, 4 haftalarda og‘iz bo‘shlig‘i va yutqin chegarasidagi epiteliyninig invagilatsiyasi
ko‘rinishida kurtak hosil bo‘ladi. Til ildizida epitelial tortma — qalqonsimon-til chiqaruv 
naychasi o‘sadi. Distal qismi ikkita tarmoq beradi — qalqonsimon bezning bo‘lajak 
bo‘laklariga. Keyin chiqaruv naycha yutqindan ajraladi va reduktsiyaga uchraydi. Distal qismi 
bo‘yin oldi ko‘rinishida qoladi. Ayrim hollarda naychaning qoldiqlaridan qo‘shimcha bezlar 
xosil bo‘ladi, bo‘yinning turli balandligida, til ildizi, bo‘yin mushaklari orasida, ko‘ks oralig‘ida, 
kekirdak yonida ular buqoq, gohida rak hosil bo‘lish manbai bo‘lishi mumkin. Epiteliyning III va 
IV juft jabra cho‘ntaklaridan qalqonsimon oldi bezi kurtagi rivojlanadi, u qalqonsimon bez 
kurtagi bilan kontaktda bo‘ladi. V juft jabra cho‘ntagidan (yutqin) ultimobronxial tanacha hosil 
bo‘ladi. U qalqonsimon bez S hujayrasining rivojlanish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Epitalial 
kurtak qalqonsimon bez bo‘lakchalariga o‘sadi va xujayra trobekulalarini xosil qiladi va 
mezinximaga o‘sib kiradi. Trobekula ichida follikulalar shakllanadi, markazdan periferiyaga 
qarab takomillashadi. Tiroid gormonlar follikulalalar hosil bo‘lguncha mahsulot chiqarishni 
boshlaydi, buning vazifasi tug‘ilguncha boshlanib ulguradi. 
Tuzilishi. Bez ikkita bo‘lakdan iborat, bo‘yin oldiga birikkan. Biriktiruvchi to‘qimali 
fibroz-elastik kapsula bilan qoplangan, bezni bo‘laklarga bo‘luvchi to‘siqlar o‘tgan. Endokrin 
xujayralar (tireotsitlar) folikullar – pufakchalari xosil qiladi. Ularning tarkibi kolloid tuzilishiga 
ega. Ular bezning struktur-funktsional birligi xisoblanadi. Folikullar soni 30 mln. ga yaqin. 
Folikullar bazal membrana bilan o‘ralgan. Kolloid glikoproteid – tireoglobulin saqlaydi va ular 
tireotsitlar tomonidan ishlab chiqiladi. Tireoid gormonlarning hosil bo‘lishi jarayoni murakkab 
va quydagicha: 1-faza – donador EPT tsisternalarida glikoproteid-tireoglobulin sintezi amalga 
oshiriladi, uning tarkibida tirozin aminokislotasini saqlanadi, EPTda uglevod komponentlari 

---

6 
birikishi boshlanadi va Golji kompleksida yakunlanadi. Sekret davomida sekretor donachalar 
shakllanadi, xujayraning apikal qismiga so‘riladi va follikul bo‘shlig‘i - kolloidga ajraladi. 2-
bosqich – yodlantirish, ya’ni yod atomlari tireoglobulinga qo‘shiladi, bu esa kolloidda yuz 
beradi. Yod qondan tireotsitlar apikal yuzasi yordamida ushlanadi. 
3-bosqich gormonning hosil bo‘lishi, hujayralar tireoglobulinni fagotsitoz yo‘li bilan 
kolloiddan qayta so‘rib olishi, uning lizosomalar ta’sirida parchalanishi va qonga triyodtironin, 
tetrayodtireoninning (tiroksin) chiqishi. Shunday qilib, tireotsitlarning sekretor jarayonida 
donador EPT, Gol’ji apparati va lizosomalar ishtirok etadi. Hujayralar apikal yuzasida 
mikrovorsinkalar bor. Hujayra shaklini funktsional faollikka qarab o‘zgartirib turadi. Faol 
ishlayotgan hujayralar baland, gipofunktsiyada esa yassilashadi (I).
Tireoid gormoni organizmdagi moddalar almashuvini boshqarib turadi. 
Oqsil almashinuvi: oqsillar sintezini kuchaytiradi, organizmda azotni ushab turadi. 
Ortiqcha gormonlar skelet mushagi oqsillarining, yurak mushagi oqsillarining parchalanishiga 
ta’sir ko‘rsatadi. 
Uglevod almashinuvi: ichaklarda glyukozaning so‘rilishini kuchaytiradi, shu bilan birga 
glikogenolizni kuchaytiradi, jigarda, yurakda va mushaklardagi glikogen miqdorini kamaytiradi. 
Yog‘ almashinuvi: ichakda yog‘larning so‘rilishini kuchaytiradi, yog‘larning depo holda 
yig‘ilishini oshiradi, yog‘lar va uglevodlarning hosil bo‘lishini susaytiradi. Yog‘larning 
oksidlanishi va jigarda keton tanachalarining hosil bo‘lishi ko‘payadi. Tana og‘irligi kamayadi. 
Mineral almashinuvi: kaliyning siydik bilan ajralishi kuchayadi. 
Suv almashinuvi: V,S vitaminlari pantoten kislotasiga talab oshadi.
Ontogenezda 
MNSning takomillashishi uchun tireoid gormoni yetarli miqdorda bo‘lishi shart. Kattalarda 
tireoektomiya yarim sharlar po‘stlog‘i neyronlari degenerativ o‘zgarishlarni chaqiradi: 
giperterioz qo‘zg‘aluvchanlik, psixoz, mushaklarning kuchsizlanishi, miopatiya, yurak 
faoliyatining buzilishi, buyrak usti gipertrofiyasi, jinsiy bezlar faoliyatining buzilishiga olib 
keladi; gipotireoz esa xotiraning susayishiga, kretinizm, semirish, tepakallikka olib keladi. 
Oziq maxsulotlarda yodning yetishmasligi tiroksin hosil bo‘lishining kamayishiga olib 
keladi, gipofizda TTG ajralishi kuchayadi, tireotsitlarning sekretor faolligi oshadi, kolloid 
miqdori kamayadi, tiriotsitlarning soni ularning bo‘linishi hisobiga oshadi. Natijada bez 
kattalashadi, folikullar devori .......... bu holat parenximatoz zob deb ataladi. Follikullarda 
kolloidning to‘planishi bilan boradigan bezning kattalashishi esa kolloid zob deb ataladi. Agar 
tireoglobulin bezning stromasiga kirib borsa, unda autoimmun kasallik rivojlanadi, stroma o‘sib 
ketishi hisobiga bez yiriklashadi, unda limfotsitlar miqdori yanada oshadi, hatto limfa tugunlari 
paydo bo‘lishi mumkin, follikullar atrofiyaga uchraydi, tireoid gormonining hosil bo‘lishi 
buziladi (Xoshimoto kasalligi). 
Follikullar oralarida alohida epiteliy xujayralari yoki ularning to‘plamlari joylashadi 
(interfollikulyar epiteliy, ulardan yangi follikullar paydo bo‘ladi). Gohida o‘ziga xos och 
xujayralar ham uchraydi. Ularning miqdori tireotoksikozda, gipertireozda oshadi, bu 
tireotsitlarning o‘tish bosqichidagi holati deb hisoblanadi. 
Qalqonsimon bezning ikkinchi tur xujayrasi-oqish xujayralar (S-xujayralar) yoki 
parafollikulyar xujayralar deyiladi. Ular follikul-bazal membranasida joylashgan, lekin ularning 
yuzasi bo‘shliqqacha yetib bormaydi. Ularning tsitoplazmasida ko‘p sonli sekretor donachalar 
bo‘lib, kaltsitonin gormoni saqlaydi. Bu gormon qondagi kaltsiyning miqdorini kamaytiradi, 
uning antogonisti – paratireoid gormoni esa kaltsiyni suyak to‘qimasidan qonga chiqishini 
stimullaydi. Bu xujayralar follikullar orasida va bo‘lakchalararo to‘siqdagi biriktiruvchi to‘qima 
tarkibida xujayra orolchalari ko‘rinishida ham uchraydi. Bu orolchalarda S-xujayralardan 
tashqari limfotsitlar, semiz xujayralar, plazmatik hujayralar, makrofaglar uchraydi. 
Faoliyatining boshqarilishi endokrin va nerv yo‘llari bilan boradi. TTG qalqonsimon 
bezga quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi: 
1) follikulyar xujayralarda yod to‘planishi xususiyati oshadi; 
2) glikoproteid sintezi va uning kolloidga sekretsiya qilinishi kuchayadi; 

---

7 
3) kolloidda glikoproteidning yodlanishi kuchayadi; 
4) tireoid gormoni ajralib chiqishi bilan boradigan tireoglobulinning parchalanish tezligi 
oshadi. 
TTG ta’sirida follikul xujayralarining o‘lchami kattalashadi, kolloidning hajmi esa 
kichrayadi. 
Qalqonsimon bezning nerv orqali boshqarilishi; 
- simpatik impulslar yodning yutilishini ko‘paytiradi, gormonoginezni kuchaytiradi, lekin 
parenximaning proliferatsiyasini susaytiradi; 
- parasimpatik impulslar qalqonsimon bez faoliyatini pasaytiradi.