Маъруза Тарих фани тадқиқотларида умумфан усуллар

Интуиция¹¹. Яхши маълумки, олимлар кўпинча илмий муаммоларни ҳал этиш жараёнида интуитсиядан фойдаланадилар. Тадқиқотчининг бундай кутилмаганда юзага келадиган хулосаси кейинги жараёнда илмий усуллар билан қайтадан текширилади. Тарихда ХИХ аср охиридаёқ В.Дилтей тарихий жараёнларни тушуниш ва уларни англашнинг асосий усули сифатида интуитсияни кўрсатган. Бироқ, унинг бу нуктаи-назари аксарият тарихчилар томонидан қабул қилинмади, бундай усул тарих фани тадқиқотларини инқирозга олиб келади ва хулосалар ўта субектив хусусиятда бўлади, тарихий тадқиқотларда объектив усуллар зарур деб ҳисобланди.

11. 
    Интуиция ҳодисаси қадимдан олимларнинг эътиборини ўзига тортиб келади. Веда, Упанишада, Авесто яратувчилари, пифагорчилар, Платон ва Аристотель интуицияни бевосита билим деб тушунган ва унинг сирини очишга ҳаракат қилган.
    

ХВИИ асрда буюк француз мутафаккири Р. Декарт ўз фалсафий концепцияси доирасида интеллектуал интуиция ҳақида изчил таълимот яратди. Унинг фикрича, интуиция - бу теран ва зеҳнли ақлнинг мустаҳкам тушунчасидир. Мантиқ ва интуиция чуқур ички алоқаларга эга - зотан, интуиция мантиқнинг квинтэссенцияси демакдир. Интуитив билим ўз ўзидан маълум, теран, ёрқин билим деб ҳисобланган. Декартнинг фикрича, интеллектуал интуиция ақл бевосита англаб етадиган билимни яратади, мазкур билим кейинги мантиқий мушоҳадалар учун асос бўлади.

Интуиция атамаси лотинча интуери сўзидан келиб чиққан бўлиб, диққат билан қараш деган маънони билдиради. Интеллектуал интуиция деганда ақлнинг ҳодисалар моҳиятини бевосита англаб етиши тушунилади.

Ҳозирги замон француз файласуфи, адабиёт соҳасида Нобель мукофоти лауреати (1927) Анри Бергсон ўз ижодини интуицияни ўрганишга бағишлади. «Онгнинг бевосита маълумотлари» (1889) асарида у давомийликни, яъни субъектнинг ҳақиқий, умайян вақтини ҳамда бу давомийликни англаб етувчи интеллектуал интуицияни ўрганиб, интуиция давомийликни ёки янги шаклларни муттасил ижод этишни англаб етиш усули сифатида онг ва ҳаёт ҳодисалари олдида ожиз бўлган билишнинг интеллектуал методларига қарши туради, деб қайд этди.

А.Бергсон фалсафий интуициянинг ўзига хос хусусиятларини кўриб чиқди. Унинг фикрича, фалсафий интуиция илмий билишнинг негизи бўлмай, балки унга қарши туради. Интуиция ёрдамида файласуф тадқиқот предметининг моҳиятига кириб боради. Шу билан бир вақтда, фалсафий интуиция замон ва маконга боғлиқ бўлмаган у ёки бу фалсафий тизимни вужудга келтирувчи ўзига хос ички импульсдир. Интуиция - бу ҳаётнинг ижодий эволюцияси йўналишида ҳаракат қилувчи ва унинг моҳиятини тушуниб етувчи ижтимоийлашлган инстинктдир. Билишда интеллект етакчилик қилади, у «атрофида тозаланган ва интуиция ҳолатигача кенгайтирилган инстинкт мавҳум туманликни ҳосил қилувчи нурли ўзак» бўлиб қолади. Фалсафанинг вазифаси - «вақти-вақти билан ўз предметини ёритиб турувчи мана шу тарқатувчи интуицияларни ўзлаштириш» дир.

Ҳозирги замон фалсафий феноменологияси асосчиси Эдмунд Гуссерль А. Бергсоннинг билиш ва ижодда интуициянинг роли ҳақидаги қарашларини қўллаб-қувватлаган ва интуицияга субъектнинг объект билан (эпистемологияда) бевосита бирлашиши натижасида нарсалар моҳиятини билишнинг мутлақо номантиқий шакли деб қараган. Гуссерлнинг фикрича, интуиция нарсаларнинг соф моҳиятини, бинобарин, чексиз иш майдонини очиб бериши керак. Э. Гуссерль интуицияни ўрганиш учун таклиф қилган «феноменологик дескрипция» методи эътиборга молик. Бу методда интуитив билиш бадиий тавсифлашга, илмий ижод адабий-бадиий ижодга яқинлашади. Гуссерлнинг фалсафий тизимида илмий билиш дастлабки аён бўлган нарсалар (ўрганилаётган объектдан олинган дастлабки, яхши англаб етилмаган таассуротлар) нинг интуитив даражасини ва идеал аён бўлган нарсалар (билиш натижалари) даражасини назарда тутади. Инсоннинг борлиғини фақат фалсафа англаб етишга қодир. Борлиқнинг маъносини фақат интуитив йўл билан тушуниб етиш мумкин. Феноменологик фалсафа қуйидагиларни эътироф этади:

• 
  Биз нарсаларни ндай кўрган бўлсак, шундай идрок этишимиз керак;
  
• 
  Онг кечинмалар, хотиралар, фантазиялар оқимидир;
  
• 
  Маънонинг тагига мушоҳада юритиш, категориал интуиция орқали етилади.
  

Экзистенциализм фалсафаси илмий билиш жараёнида интуиция ўзига хос рол ўйнашини кўрсатади. Масалан, Жан-Поль Сартр интуицияга фаннинг инсон психологияси соҳасига кириши йўлида ўзига хос тўсиқ деб қарайди. Интуиция мутлақо ҳамма нарсаларнинг моҳиятини тушуниб етади, аммо унинг ўзи олинган билимни таҳлил, синтез қилиш, англаб етиш ва концептуаллаштириш воситаларидан маҳрумдир. Экзистенциализмда интуиция - бу инсоннинг оламга бевосита-содда муносабатидир. Интуиция, инстинкт, сезги инсонга ўзини қуршаган оламга мослашишга, унда яшаб қолишга ёрдам беради.

Бироқ бу билан интуитсия тарихий тадқиқотларда жиддий ўрин тутмайди деб қарамаслик керак, тарихчида интуитсия ўз фанини чуқур билишида ва тарихчининг билимдонлигида, у ёки бу усулларни ўз ўрнида кўллай била олиш малакасида кўриниши мумкин. Билимсиз ҳеч қандай интуитсия мавжуд эмас, тарихий жараённи тасаввур қилиш ёки ҳис қилиш учун албатта тарихчининг иқтидори ва билими зарурдир. Бундай хислатга эга тадқиқотчилар эса мазкур усулни кўллаб ажойиб илмий ишни амалга оширишлари мумкин.