Ma’ruzaning rejasi

Dioksinlar nisbatan barqaror zaharli moddalar bo‘lib, muhit va organizmlar orasida ozuqa zanjiri bo‘ylab harakatlanadi. Organizmga tushgan dioksin hujayra yadrosiga oson singadi va organizmni zaharlab, unda garmonal o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Buning oqibatida organizmning reproduktiv qobiliyati pasayadi, nyerv sistemasi buziladi, avitaminoz kasalliklari rivojlanadi. Dioksinlarning o‘ta xavfli xususiyati yana shunda-ki, ular kansyerogen, tyeratogen va mutagen ta’sirga ega bo‘lib, organizmda rak kasalligini qo‘zg‘aydi, genlarni o‘zgartiradi va irsiy kasalliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, 1961 – 1970 yillardagi Vetnam urushida AQSH partizanlarga qarshi o‘rmon o‘simliklarini yo‘qotish uchun 57 ming t. «Oranj» zaharli preparatini sochgan. Buning oqibatida jangchilar, sh.j. AQSH jangchilari ham, og‘ir kasalliklarga duchor bo‘lganlar. Tarkibida atigi 170 kg. dioksin saqlagan shu kimyoviy zaharning sochilishidan Vetnamda hozirgi kungacha 10 – 15% bola mayib holda tug‘iladi.
Keyingi yillarda avtotransport atmosfyerani ifloslovchi asosiy manbaga aylanib qoldi. Yer yuzi atmosfyerasi umumiy ifloslanishining yarmidan ko‘pi avtotransport hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich ayniqsa avtomobillar zich joylashgan shaharlarda juda yuqoridir. Nyu-York va Tokio shaharlarida atmosfyera ifloslanishining 90% shu manba xisobidandir. Ma’lumotlarga ko‘ra hozirgi kunda Yer yuzida avtomobillar soni qariyb yarim milliardga etgan bo‘lib, ulardan atmosfyeraga yilida 300 mln. tonnadan ortiq zaharli gazlar chiqariladi, shundan teng yarmi uglyerod oksidi (is gazi) ga to‘g‘ri keladi, 50 mln. tonnasi turli uglevodorodlar, 30 mln. tonnasi azot oksidi, qolgani karbonat angidridi, vodorod, oltingurgurt, qo‘rg‘oshin bug‘lari hamda odamda rak kasalligini qo‘zg‘ovchi kansyerogen modda – benz-a-piren, shuningdek boshqa aralashmalarga to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlarda keltirilishicha 1 l. benzin tarkibida 200-600 mg. qo‘rg‘oshin bo‘lib, u benzinning yonishidan bug‘lanib chiqadi.
Atmosfyeraning radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi ham yomon oqibatlarga olib keladi. Bunday ifloslanishning manbai rangli metallurgiya sanoatidir. SHuningdek, atom va vodorod bombalarining portlatilishi ham radioaktiv ifloslanishni keltirib chiqaradi. YAponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlarida AQSH tomonidan 1945 yilda portlatilgan atom bombalarining radioaktiv ta’sir kuchi hozirgacha sezilib kelmoqda.


4. Atmosfyera havosi ifloslanishining oqibatlari va uning oldini
olish choralari
Atmosfyera havosining ifloslanishi atrof muhitga, jumladan iqlimga, suvga, tuproqka, o‘simliklar dunyosiga, hayvonlar va odamlar sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Atmosfyeraning ifloslanishi natijasida yirik shaharlar va sanoat markazlari mikroiqlimida yaqqol o‘zgarish seziladi. Bu hududlarda havodagi ayerozollar quyosh nurining ko‘p qismini yutib olib, uni yerga kam o‘tkazadi. Ifloslovchi moddalar konsentratsiyasining oshishi natijasida bunday joylarda bulutli va tumanli kunlar ko‘payib, quyoshli ochiq kunlar soni kamayib bormokda. Masalan, Parijda keyingi 50 yil davomida bulutli kunlar soni qariyb 60 kunga ko‘paydi. Atmosfyeraning tiniqlik koeffitsienti bu yerda atrofdagi boshqa shaharlardan ko‘ra 3,5% kamdir. Samarqand shahrida uning atrofiga nisbatan ba’zi yillarda 6 martgacha ko‘p tuman tushishi va 11 mm.gacha ko‘p yog‘in yog‘ishi aniqlangan. Inson faoliyati salbiy ta’sirining yana bir mahsuli – ishlab chiqarilayotgan issiqlik enyergiyasining ko‘payishidir. Buning oqibatida sanoat markazlarida va yirik shaharlarda iqlim harorati nisbatan yuqori bo‘ladi. Masalan, Moskvaning markazi bilan uning atrof rayonlaridagi havoning harorati o‘rtasidagi farq 4,9 ⁰S gacha bo‘lishi kuzatilgan.
Atmosfyera ifloslanishning suvga ham ta’siri bor. Atmosfyeraga chiqarilgan chang va gazsimon tashlandiqlarning ko‘pchiligi yog‘in-sochin bilan yerga qaytib tushib, yer usti hamda yer osti suvlariga qo‘shiladi va bu suvlar bilan oqib borib, dengiz va okeanlarga tushadi. Bundan tashqari, ular dengiz va okeanlarga yog‘in-sochin bilan ham bevosita tushadilar. Har holatda ham zararli moddalarning suvga tushishi suvda yashovchi barcha o‘simliklar va hayvonlar hayotini xavf ostiga koldiradi.
Atmosfyeradagi zararli aralashmalar tuproqqa ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa havo tarkibidagi sulfat angidrid gazi havodagi suv bug‘i bilan birikib, sulfat kislota hosil qilgan paytlarida yoqqan yomg‘irdan keyin tuproqda nordon muhit paydo bo‘ladi va undagi hayot jarayonlari izdan chiqadi.
Atmosfyeraning ifloslanishi o‘simliklarga yomon salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Zaharli moddalar, havoda tarqalgan kul zarralari, ko‘mir va koks changlari tuproqning fizik xususiyatlarini yomonlashtiradi, o‘simlikning vegetativ qismlari sirtiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushadi yoki unga tuproqdan ildiz orqali so‘riladi. Ular o‘simlikning yaprog‘i ustini qoplab, o‘simlikdagi oziqlanish (fotosintez) va assimilyasiya jarayonini susaytiradi. Havodagi metall changlari, supyerfosfat va sulfat kislota birikmalari ildiz sistemasini zaharlab, o‘simlikning o‘sishini to‘xtadi va uni halok qiladi.
O‘simliklar uchun ayniqsa oltingurgurt gazi, vodorod ftoridi, xlor va boshqa moddalar zararlidirlar. Kanadaning Treyl shahrida 1929-1937 yillarida rux va qo‘rg‘oshin yeritiladigan yirik korxonalardan chiqqan oltingurgurt gazi 25 km. gacha masofadagi ekinlarni nobud qilgan. Ftor va uning birikmalari ham o‘simliklar uchun o‘ta zararli hisoblanadi. SHveysariyaning Aarau vodiysida joylashgan alyuminiy zavodi atrofida ko‘plab daraxtlar nobud bo‘lgan. Surxondaryo viloyati chegarasining yaqinida joylashgan Tojikiston alyuminiy zavodining zararli ta’siri ham bir necha o‘nlab chaqirim joylarga etib bormokda − Denov, Uzun, Sarыossiyo va Oltinsoy tumanlari hududida gurkiragan bog‘lar o‘rnida «industrial sahro»lar paydo bo‘lgan.
Atmosfyeraning ifloslanishi hayvonlarning nafas olish yullarini shikastlaydi. Atmosfyeradagi zararli moddalar suv va o‘simliklar bilan hayvon organizmiga o‘tib, u yerda to‘planadi va organizmda turli kasalliklarni keltirib chiqarib, hayvonni halok bo‘lishgacha olib boradi. Gyermaniyadagi mis yeritish zavodi hamda SHveysariyadagi alyuminiy zavodi atrofidagi yaylovlarda boqilgan qoramollardan ko‘pchiligi zaharlanib nobud bo‘lgan hollari ma’lum. Atmosfyeraning dehqonchilikda qo‘llanilgan kimyoviy zaharlar bilan ifloslanishi oqibatida ko‘pgina qushlarda bepushtlik alomatlari paydo bo‘lib, ularning tuxumidan palaponlar chiqishi kamayib ketdi. Bu esa tabiatda ba’zi turlarning, ayniqsa tuxum soni kam bo‘lgan yirtqich qushlarning kamayib ketishga olib keldi.
Atmosfyeraning ifloslanishi ayniqsa inson uchun o‘ta zararlidir. SHaharlarda quyosh nurining kamligi, ultrabinafsha nurlarning etishmasligi patogen baktyeriyalarning rivojlanishiga sharoit yaratadi, odam organizmida immenitetni pasaytiradi va organizm turli kasalliklarga tez chalinadi. Havoning ifloslanishi yo‘tal, bosh aylanishi, o‘pka va ko‘z kasalliklariga, organizmning umumiy zaharlanishiga va ish qobiliyatining pasayishiga sabab bo‘ladi.
Havo oqimi sust bo‘lgan joyning atmosfyerasida to‘plangan zaharli moddalar havo namligi bilan birikib, smog (zaharli tuman) ni hosil qilishi mumkin. Bunday smoglar aholi orasida ommaviy kasalliklar va ko‘plab halok bo‘lish hodisalarini keltirib chiqaradi. 1952 y. 5-9 dekabrda London ustida paydo bo‘lgan smog tarkibida sulfat angidrid, azot oksidlari, aldegidlar, xlorli uglevodorodlar va shunga o‘xshash boshqa zaharlar to‘plangan. Bu smogning ta’siridan 4 ming kishi halok bo‘ldi va 10 ming kishi og‘ir xastalandi.
Hozirgi vaqtda ayniqsa fotokimyoviy smoglarning xavfi ko‘paydi. Bunday smoglarni paydo qiluvchi manba avtomobillardan chiqqan gazlardir. Fotokimyoviy smog birinchi marta 1943 yilda Los-Anjeles shahrida sodir bo‘lib, u keyin bu yerda tez-tez bo‘lib turadigan bo‘ldi va aholini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Hozir bunday fotokimyoviy tumanlar AQSH ning ko‘pgina shaharlarida, Tokio, Sidney, Mexiko va Buenos-Ayresda ham sodir bo‘lmoqda.
Atrof muhitning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi inson uchun ayniqsa dahshatli voqeadir. Radioaktiv moddalar organizmga og‘iz, burun va tyeri orqali o‘tadi. Ular insonning suyak to‘qimalarida to‘planib, organlarni nurlantirish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Organizmning nurlanish kasaliga chalinishi oqqon kasalligini keltirib chiqaradi va ko‘p hollarda uning halokati bilan tugaydi.
YUqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, atmosfyeraning ifloslanishi biosfyeraga, unda yashovchi barcha tirik organizmlar, jumladan inson salomatligiga, jiddiy zarar etkazmokda. SHuning uchun ham havoning tozaligini saqlash hozirgi kunning dolzarb masalasiga aylandi.