Materiallar


Download 78.98 Kb.
Pdf ko'rish
bet10/34
Sana15.10.2017
Hajmi78.98 Kb.
#17963
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   34

EA
u =
 A p  =  - 
so lis h tirm a   p o te n sia l  e n e rg iy a   esa
cr" 
k l
2 E A  
2 E
и
 =
a e
(4 .1 9 )
(4 .2 0 )
2 E  

ga  teng  boMadi.
E n d i  h a jm iy   k u c h la n is h   h o la tid a   e le m e n tla r  uchun  s o lis h tirm a   p o te n s ia l 
e n ergiyani  a niqlashga  o ‘ ta m iz .  B u n in g   u ch u n   q irra la m in g   u z u n lig i  1  ga te n g  
boMgan  k u b ik   a jra tib   o la m iz   ( 4 .1 1-rasm ).  K u b ik n in g   to m o n la ri  (y o q la ri)  bosh 
yu za ch a la r  boM sin.  B u   yu za ch a la rg a   bosh  k u c h la n is h la r  a ,,  a 2 v a   cr3  ta ’ s ir 
e ta d i,  ham da  k u b ik   to m o n la r in in g   d e fo rm a ts iy a la n is h i  o q ib a tid a   v u ju d g a  
ke ladigan  k o ‘ c h is h la rd a   ish  b a ja ra d i.  B u   h o ld a   k o ‘ c h is h la r  bosh  u z a y is h la r 
e
. , 
e2,  £3
  ga  teng  boM adi,  c h u n k i  q irra la m in g   u z u n lig i  b irg a   teng.

jj
  -  <~r i g l  !  ° ~ ;g 2  ,  ^ 3 ° 3  
2
S h u n d a y   q ilib ,   (4 .2 0 )  ga  asosan 
q u y id a g i  ifo d a n i  yo za   o la m iz :

~ T
 
( 4 ’21 )
B o sh   k u c h la n is h la r  bajargan  is h la r- 
aj
  n i  b u   ta x litd a   q o ‘ s h is h im iz n in g   b o is i 
shundan  ib o ra tk i,  bosh  k u c h la n is h   c , 
fa q a t 
s )
  k o ‘ c h is h n in g   v u ju d g a   k e lis h - 
id a   ish   b a ja ra d i,  cr,  —>■ 
s
, n in g ,  ct3  esa 
e }
  n in g   v u ju d g a   ke fish id a   ish  bajaradi.
£,,  £2,  e 3
 
la m in g  
q iy m a tla r in i
(4 .1 4 )  dan  o lib ,  (4 .2 1 )  ga  q o 'y s a k ,  de­
fo rm a ts iy a n in g   t o ‘ liq   s o lis h tirm a   p o ­
te n s ia l  e n e rg iy a s i  k e lib   c h iq a d i:
и =  - - —Г
o f  
a l   + a ]   -  l/u { a la 2 + a , a 3  + a 3a , ) 1

(4 .2 2 )
2E'~
 
J
A s lid a   bu  e n e rg iya   ik k i  x il  e n e rg iy a n in g   y ig M n d is id a n   ta s h k il  to p a d i:
a)  k u b ik   h a jm n in g   o ‘ zgarishidan  h o s il  boM adigan  e n e rg iy a   -  
u
v ;
b )  k u b ik   s h a k lin in g   o ‘ zg arishidan  (y a ’ n i  k u b ik   s h a k lid a n   p a ra lle lp ip ip e d  
s h a k lig a   o ‘ tis h id a n )  h o s il  boM adigan  e n e rg iy a   - 4 / > -
S o lis h tirm a   p o te n sia l  e n e rg iy a n in g   h a r  ik k a la   ta s h k il  e tu v c h is in i  a n iq ­
la y m iz .  A w a l g i   para g rfd a   fa q a t  h a jm   o ‘ zgarganda  h a r  b ir   q irra n in g   n is b iy  
o ‘ z g a ris h i  (4 .1 8 ) 
Ъ"  ~ T k
fo rm u la s id a n   a n iq la n is h in i  k o ‘ rib   o ‘ tg a n   e d ik .  B u   ye rd a
_ a 1 + a1  + aJ_
 

E

Va 
3 ( 1 - 2  
Ц)
e k a n lig in i  e s la tib   o ‘ tam iz.
B u n d a   h a jm   o ‘ zg arishidan  h o sil  boMgan  e n e rg iya
a l
 
( a ,  
+ a 2 + a 3y
3
2k
\ U
y o k i
(4 .2 3 )
\ - 2 ц ,
 
\z
hv
= - ^ - (
ct
, + c r , + o - , )
boM adi.
B u   m a ’ lu m   boMgach,  k u b n in g   s h a kl  o ‘ z g a ris h ig a   s a r f  boM adigan  en­
e rg iy a n i  q u y id a g i  ayirm a d a n   topsa  boM adi:

«ф  = « - К
 = ^ [ ° f  
+ а 1  + а 1
 -2//(сг1сг;, +£7,<т3 +0-, •<73) ] - ^ |^ - [ с г 1 + СГ, +ст3]2. 
Ix c h a m la s h tiris h   n a tija sid a ,  q u y id a g ig a   ega  boM am iz:
иФ
 
+  
a l
  +  стз  ~  f f iCT2  -  о
-, ' ~
 е д  )  • 
( 4 -24)
ЗЪ 
^
O d d iy   c h o ‘ z ilis h   d e fo rm a ts iy a s id a ,  y a ’ n i 

  cr2 = 0 ,   cr3 = 0
A.
b o ‘ lganda,  h a jm   o ‘ z g a rish id a n   h o s il  boMgan  s o lis h tirm a   p o te n s ia l  energiya
( 1 - 2 / / ) с г , -
6 E  
(1 - / / ) с т ,
(4 .2 5 )
shakl  o ‘ z g a ris h i  ene rg iya si
* Ф = '
 
з Е  
‘ 
(4 -2 6 )
boMadi.
B in o b a rin ,  c h o ‘ z ilis h d a g i  toM iq  s o lis h tirm a   e n e rg iya   q u y id a g i  y ig M n d ig a  
te n g   boM adi:
cr,2
г/ =  w,.  +  
ud,  =
 
—- .

ф
 
2 E
4.9.  M ustahkamlik  nazariyalari
M u h a n d is lik   h is o b in in g   eng  m u h im   v a z ifa s i  k u c h la r  ta ’ s irid a   boMgan 
e le m e n tn in g   m u s ta h k a m lig ig a   baho  b erishdan  ib o ra t.  B u   bo ra d a   m a te ria lla r 
q a rs h ilig id a   b ir   necha  m u s ta h k a m lik   n a z a riy a la ri  is h la b   c h iq ilg a n .  S hular- 
n in g   a y rim la ri  b ila n   ta n is h ib   ch iq a m iz .
M ustahkam likning  birinchi  nazariyasi.
  B u   n a za riya g a   k o ‘ ra   jis m n in g  
m u s ta h k a m lig ig a   ta ’ s ir  etadigan  asosiy  m iq d o r  -   eng  k a tta   n o rm a l  k u c h la - 
n is h d ir,  y a ’ n i  n o rm a l  kuchlanish orta   b o rib ,  o ‘ z in in g   x a v fli  q iy m a ti  a ° g a   erish- 
ganda jis m   (d e ta l) y e m irila d i,  m ustahkam ligini  y o ‘ qotadi.  cr°n in g  q iy m a ti  o d d iy 
ch o ‘ z ilis h   y o k i  s iq ilis h g a   sinash  o rq a li  ta jrib a   yoM i  b ila n   a n iq la n a d i.
M u ra k k a b   k u c h la n is h   h o la tid a   m u s ta h k a m lik n i  b u z ilis h   s h a rti  q u y id a ­
g ic h a   ifo d a la n a d i:
o t  - o °
  -   c h o ‘ z ilis h d a ;
|сг31 =  (4 .2 7 )
X a v fli  k u c h la n is h  
ct
°  n i  z a x ira   (zapas)  k o e ffits ie n ti  n   ga  boM ish  o rq a li 
ru x s a t  e tilg a n   n o rm a l  k u c h la n is h   [c r ]  a n iq la n a d i:
H
=
- -
n
U   h o ld a   b ir   o ‘ q li  ku c h la n is h   h o la ti  u ch u n   m u s ta h k a m lik   sh a rti  q u y id a g i 
k o ‘ rin is h n i  o la d i:

|cr3| < [ c r ]   -   s iq ilis h   h o li  uchun 
(4 .2 8 )
S hunday  q ilib ,  m u s ta h k a m lik   naza riya sid a   uchta  bosh  k u c h la n is h   (ст,, 
ст2, 
ct
3)  lardan  fa q a t  b itta s i  -   eng  ka tta si  hisobga  o lin a d i,  q o lg a n   ik k ita s i 
m u s ta h k a m lik k a   ta ’ s ir  e tm a y d i,  deb  qa ra la d i.
T a jrib a la rn in g   k o ‘ rs a tis h ic h a ,  b u   n a za riya   p la s tik   m a te ria lla r  u c h u n g in a  
q o n iq a rli  n a tija la r  b e ra d i,  x o lo s .
U shbu  n a z a riy a   X V I I   asrda  G a lile y   to m o n id a n   is h la b   c h iq ilg a n .
M ustahamlikning ikkinchi n azariyasi
  B u   nazariyaga  k o ‘ ra,  m u sta h ka m ­
l ik   m ezoni  s ifa tid a   a b s o lu t  m iq d o ri  b o 'y ic h a   eng  katta  c h iz iq li  d e fo rm a t­
siya  qabul  q ilin a d i,  y a ’ n i  eng  ka tta   c h iz iq li  d e fo rm a tsiya   f max  o ‘ z in in g   x a v fli 
q iy m a ti 
£ °
  ga  e rish g a n d a   e le m e n tn in g   m u s ta h k a m lig ig a   p u tu r  y e ta d i  (e le ­
m e n t  y e m irila d i),  deb  q a ra la d i.  D e fo rm a ts iy a n in g   x a v fli  q iy m a ti  ta jrib a   y o ‘ li 
b ila n   a n iq la n a d i.  Shu  m u lo h a z a la rd a n   k e lib   c h iq ib ,  e le m e n tn in g   y e m irilis h  
s h a rtin i
£ 
= £ °
 
(4 .2 9 )
m a x  
v  
7
k o ‘ rin ish d a ,  m u s ta h k a m lik   s h a rtin i  esa
(4 .3 0 )
k o ‘ rin is h d a   ifo d a la s a   boM adi.
G u k n in g   u m u m la s h g a n   q o n u n id a n   (4 .1 2   fo rm u la d a n )  fo y d a la n ib   ham da 
eng  katta  n is b iy   u z a y is h n i  e,  deb  q a b u l  q ilib ,  m u s ta h k a m lik   sh a rti  (4 .2 9 )  n i 
k u c h la n is h la r  o rq a li  ifo d a la y m iz :
£ max  = * i   ^ [ с г . - М
л   +  а -з )].
г  I
O d d iy   c h o ‘ z ilis h   u c h u n   ru x s a t  e tilg a n   n o rm a l  k u c h la n is h n i  [ c r j  deb 
qab u l  q ils a k ,  eng  k a tta   n is b iy   u z a y is h n in g   ru xsa t  e tilg a n   q iy m a ti  q u y id a ­
g ich a   ifo d a la n is h i  m u m k in :
И - Ы
s
  max  va 
[tr3]
  n in g   q iy m a tla rin i  m u s ta h k a m lik   sh a rti  (4 .3 0 )  ga  q o ‘ ysak,
y o k i
cr,  -  / / ( c r , + c r 3) < [ c r ]  
(4 .3 1 )  k e lib   c h iq a d i.
Shunday  q ilib ,  ik k in c h i  n a za riya g a   k o ‘ ra,  o d d iy   c h o ‘ z ilis h   y o k i  s iq ilis h  
uch u n   b e lg ila n g a n   ru x s a t  e tilg a n   n o rm a l  k u c h la n is h   b ila n   b iro rta   bo sh   k u c h -

la n is h   emas,  b a lk i 
ekvivalent
  (k e ltirilg a n )  k u c h la n is h   deb  n o m   o lg a n ,  u la r- 
n in g   m a jm u a si  taqqoslanadi.
B iz n in g   h o ld a   e k v iv a le n t  ku ch la nish   q u y id a g i  k o ‘ rin is h g a   ega:
= с г 1  - M o - 2  +  CT3) .  
(4 .3 2 )
T a jrib a la m in g   k o ‘ rsatishicha  m a zku r  n a za riya   p la s tik   m a te ria lla r  uchun 
ya x s h i  n a tija   b e rm a yd i.  L e g irla n g a n   c h o ‘ yan,  o ‘ ta  m u stahkam   p o ‘ la t  sin ­
g a ri  m o ‘ r t  m a te ria lla r  uchun  aniq  v a   h a qiqatga  y a q in   n a tija la r  b e ra d i.
B u   n a z a riy a n i  M a rio t  t a k lif   etgan.
M ustahkam likning  uchinchi  nazariyasi.
  B u   n a za riya g a   k o ‘ ra,  m u s­
ta h k a m lik   m e z o n i  s ifa tid a   eng  katta  u rin m a   k u c h la n is h   qabul  q ilin a d i,  y a ’ n i 
eng  ka tta   u rin m a   ku ch la nish  
i m3x
  o ‘ z in in g   x a v fli  q iy m a ti 

  ga  erishganda 
elem ent  m u sta h ka m lig i  y o ‘ q o la di,  deb  qaraladi.  U rin m a   ku ch la n is h n in g   x a v fli 
q iy m a ti  t°   o d d iy   c h o ‘ z ilis h d a   chegaraviy  h o la td a n   a n iq la n a d i.
B u z ilis h   sh a rti
r m, , = r ° ,  
(4 .3 3 )
m u s ta h k a m lik   sharti
k o ‘ rin is h g a   ega.
(4 .1 1 )  fo rm u la g a   asosan
W  
\  
0
^ 0
г тах  = 
2
( с7' ~ стз)  va  r   = - c r
b o M g a n lig i  sa b a b li,  b u z ilis h   sharti  (4 .3 3 )  va  m u s ta h k a m lik   sh a rti  (4 .3 4 )  ni 
q u y id a g ic h a   ifo d a la sa   boMadi:
cr,  +  cr,  =  c r° ; 
(4 .3 5 )
CTi - CT3 ^ M -  
(4-36)
B u n d a   e k v iv a le n t  ku c h la n is h   q u yid ag ich a   ifo d a la n a d i:
^ e k v .I I l  =   CTI  —  
a 3-
 
(4 .37)
Eng  katta  urinm a  kuchlanishlar  nazariyasi,  ta jrib a la m in g   ko ‘ rsatishicha,  ay- 
niqsa  pla stik  m ateriallar  uchun  yaxshi  natijalar  beradi.  Konstruksiya  elementla- 
rin in g   ishonchli  oMchamlarini  aniqlash  im ko n in i  beradi.  B iro q   bosh  kuchlanishlar
o ,  bilan 
ct
3  ning  orasidagi  qiymatga  ega  boMgan 
ct
2  ning  hisobga  olinm asligi, 
ushbu  nazariyaning  kam chiligi  sanaladi.  Bu  nazariyani  K u lo n   ta k lif etgan.
M ustahkam likning  to ‘rtinchi  nazariyasi.
  B u   nazariyaga  k o ‘ ra,  m us­
ta h k a m lik   m e z o n i  s ifa tid a   shakl  o ;zgarishi  p o te n s ia l  e n e rg iya sin in g   m iq d o ri 
q a b u l  q ilin a d i.  M a z k u r  nazariyaga  m u v o fiq ,  h a jm iy   k u c h la n is h   h o la tid a

boMgan  elem entda  x a v fli  h o la t  shakl  o ‘ zgarishiga  o lib   kela d ig a n   s o lis h tir­
m a  p o te n sia l  energiya  o ‘ z in in g   c h e g a ra v iy   q iy m a tig a   erishganda  vu ju d ga  
k e la d i.  S o lis h tir m a   p o te n s ia l  e n e rg iy a n in g   c h e g a ra v iy   q iy m a ti  o d d iy  
c h o ‘ z ilis h d a g i  o q u v c h a n lik   chegarasidagi  q iy m a tg a   te n g d ir.
O q u v c h a n lik n i  b o sh lan ish i  sharti
и ф = ( « ф)т
 
(4 .3 8 )
M u s ta h k a m lik   sharti
»Ф
  ф , / , ]  
(4-39)
S hakl  o ‘ z g a rish i  p o te n sia l  e n e rg iy a s in i  u m u m iy   h o i  uchun  (4 .2 4 )  ga 
b in o a n   q u yid a g ic h a   yo zish   m u m k in :
1  +  '“ - [ o f   +  
ct
\   +
 cr
I
  -  (cr,cr2  +  cr2cr3  +  cr.cr,) ] .  
(4 .4 0 )
иФ=-
3E
O d d iy   c h o ‘ zilis h d a   o q u v c h a n lik   chegarasi  uchun  (c r,  =  с гж ;  <т, 
=
  = 0 )  
q u y id a g i  ifodaga  ega  boM am iz;
1
+ M
 
2
( " * L “  
3E
(1 4 )  va   (1 5 )  n i  (1 2 )  ga  q o ‘ ysak,
y o k i
yla ]  + 0
2  +  
<*l  -
 (0-,0-2  +  CT2CT3  +  (7.С7,)   =  CT„;
( f f, 
-CJ2f   +
 (ст,  -  
СГ. 
) 2  +  (-  
cr, ) 2
(4.41)
(4 .4 2 )
(4 .4 3 )
k e lib   c h iq a d i.
B u la rn i  e ’ tib o rg a   olsak,  m u s ta h k a m lik   sh a rtin i
f a   -  
° г
 ) 2  +  f a 2 
~
 
) 2  +  f a ;   “  ^  Л
  -  ~
 =  И
n
(4 .4 4 )
k o ‘ rin is h d a ,  to ‘ rtin c h i  nazariya  b o ‘ y ic h a   e k v iv a le n t  k u c h la n is h n i  esa
cr..,
(cr,  -  c r , ) 2  +  (o \,  -  cr. ) 2  +  (ex.  -  cr, ) 2
(4 .4 5 )
ko ‘ rin is h d a   ifodalasa  boMadi.
T a jrib a la r  to ‘ rtin c h i  nazariya  c h o ‘ z ilis h   va  s iq ilis h g a   b ir  x il  ish la yd ig a n  
p la s tik   m a te ria lla r  uchun  t o ‘ g 'r i  va  aniq  n a tija la r  b e ris h in i  k o ‘ rsatadi.
S hunday  q ilib ,  b iz   m u s ta h k a m lik n in g   t o ‘ rtta   asosiy  va  k la s s ik   n a za riya ­
la ri  b ila n   qisqacha  ta n ish ib   c h iq d ik .  A m m o   m u s ta h k a m lik   n a za riya la ri  shu-

с т т  
/J~7\
’ ip
n in g   o ‘ zi  b ila n   tu g a m a y d i.  B u   m asala  b o ‘ y ic h a   M o r,  Y u .l.  Y a g n ,  G.S.  P isa­
renko,  A .A .  Lebedev,  Y a .B .  F rid m a n   k a b i  ta n iq li  o lim la r  b a ra k a li  qalam  
tebratganlar.
4.3-misol.  Silindrik rezervuarning devoridan  qirqib  olingan  elementning 
tomonlariga  qiymati  a ,=150 MPa, 
a , 
=75 MPa,
  ст
}=0 bo'lgan  kuchlar  t a ’sir 
etadi.  Rezervuar  markasi  St.3  bo'lgan  kam  uglerodli 
po 'latdan  ishlangan.  Cho ‘zilishga  ruxsat  etilgan 
kuchlanish  (g)=160  MPa.  Devorning  mustahkamligi 
tekshirilsin  (4.12-rasm).
M a tre ria l  p la s tik   h o la td a   b o M g a n lig i  s a b a b li, 
h iso b   is h la rin i  t o ‘ r tin c h i  y o k i  u c h in c h i  n a z a riy a la r 
b o ‘ y ic h a   am alga  o s h iris h   maqsadga  m u v o fiq .  ст3  =   0 
boMgani  uchun  to ‘ rtin c h i  nazariya  b o ‘y ic h a   m u s ta h k a m lik   sh a rti  q u y id a g i 
k o ‘ rin ish g a   ega  boMadi:
yl
r, ci2  < 
[c r ].
cr,  va  cr,  n in g   b e rilg a n   q iy m a tla rin i  fo rm u la g a   q o ‘ ysak,
4 .12-rasm.
a  eki.n
.
-J\502  + 1 5 2
  - 1 5 0 - 7 5   = 1 2 9 ,9  
Ш а ( [ а ]  = \6 0   МПа 
k e lib   ch iq a di.
U c h in c h i  nazariya  b o ‘ yic h a   m u sta h ka m lik  sharti  quyidagi  k o ‘ rin ish g a   ega; 
°<ыи
  =сг,_(Тз 
<[
  y o k i 
а ,сЫП
  = 1 5 0 - 0 ( 1 6 0  
М П а..
H is o b   n a tija la rig a   k o ‘ ra  d e v o r  m u s ta h k a m lig i  ta ’ m inlangan.
4.4-misoL  Egilishga  ishlayotgan  sterjenning xavfli  nuqtasidan  ajratib  olingan 
elementning  (4.13-rasm)  tomonlariga  quyidagi  kuchlanishlar  ta'sir  etadi:
a *   =£7,
T« = T>
Mustahkamlikning  to 'rtta  nazariyasi 
bo 'yicha  hisobiy  (ekvivalent)  kuchlanishlar 
aniqlansin.
X a v fli  nuqtadagi  bosh  k u c h la n is h la m i 
a n iq la y m iz :
< 7 /7 = 0 ,
cr,  =  - j^ c r  +  \ / c r   + 4 r 2 j   ; 
cr,  =  —
-  л/сг2  + 4
T2
  j .
1
1
1
J-
/
/
/

U   h o ld a   e k v iv a le n t  k u c h la n is h la r  v a   m u s ta h k a m lik   s h a rti  q u y id a g i 
k o ‘ rin is h n i  o la d i:
a)  b irin c h i  nazariya  b o ‘ y ic h a
=  CTi  =  
+  V o -2 + 4
T2) <
 [ c r ] ;
b)  ik k in c h i  nazariya  b o ‘ y ic h a
ffeMi
  = c r, 
- ! л { а г
  +  o \ ) =  
a
 +  
J o 2 +4т2
  <  [ c r ] .
agar  |i= 0 ,3   deb  qab u l  q ils a k , 
= 0 ,3 5 c r  +  0 ,6 5 V o "   +  4 r "   ^ [ o -] ;
d)  u c h in c h i  nazariya  b o ‘y ic h a
°еш и  = 
~ <*■> =
 V o -2  +  4 r 2  <  [ o ’] ;
e)  to ‘rtin c h i  nazariya  b o 'y ic h a
,  - < r 2) '   + ( o -2  - o -3) 2  + (c r 3  - o -,)2  = V c r2  + 3r*  < [o -].
Shunday  q ilib ,  m u s ta h k a m lik n in g   t o ‘ rtta   nazariyasi  b o ‘ y ic h a   e k v iv a le n t 
k u c h la n is h la m i  to p d ik .
Xulosa.
  B iz   m a z k u r  bobda  n u q ta n in g   m u ra kka b   ku ch la nish   va   d e fo r­
m atsiya  h o la tin i,  q iy a   k e s im la rd a   h o s il  b o ‘ la d ig a n   k u c h la n is h la m i,  bosh 
ku ch la n ish la r  va   bosh  y u z a la m i,  k u c h la n is h   h o la ti  tu rla rin i,  k u c h la n is h   ho - 
la tid a gi  d e fo rm a ts iy a n in g   p otensial  e n e rg iya sin i  k o ‘ rib   o ‘ td ik ,  m u stahkam ­
lik   nazariyalari  b ila n   ta n is h d ik ,  M o r   d o ira s in i  q u ris h n i  o ‘ rga n d ik.  M is o lla r 
ye ch d ik.
B ilim in g n i  sin a b   k o ‘ r
1.  M urakkab  k u ch lan ish   h o latin in g   qanday  turlari  bor?
2.  Q iya  yuzalardagi  norm al  va  u rin m a  k u ch lan ish lar  qanday  form ulalar  bilan 
aniqlanadi?
3.  U rinm a  k u ch lan ish larin in g  ju f tlik   q o n u n i  n im adan  iborat?
4.  H ajm iy  v a   tekis  k u ch lan ish   h o latid ag i  sterjen lam in g   deform atsiyalari  q a n ­
day  topiladi?
5.  Bosh  y u zala r  va  bosh  norm al  k u ch lan ish lar  nim a?
6
.  Bosh  y u zala rd a  u rin m a  k u ch lan ish larn in g   qiym ati  nim aga  teng?
7.  B osh  y u zala rn in g   y o ‘nalishlari  qanday  form uladan  aniqlanadi?
8
.  M or  doirasi  nim a?  U ni  ch izish   tartibi  qanday?
9.  M or  doirasidagi  h ar  bir  n u q tan in g   k o o rd in atasi  nim ani  bildiradi?
10.  H ajm iy  ku ch lan ish   h o latid a  ixtiyoriy  qiya  yuzadagi  norm al  va  urinm a  k u c h ­
lanishlar  qanday  fo rm u lalar  bilan  to p ilad i?

V   B O B .   S I O I S H
M a v z u   m a z m u n i. 
Mazkur  bobda  siljish  deformatsiyasi  haqida  tushun- 
cha  berilib,  siljishda  vujudga  keladigan  kuchlanish  va  deformatsiyalarni 
aniqlash  usullari  bayon  etiladi.  Parchin mix va payvand birikmalarini hisob- 
lashga  doir  misollar  keltiriladi.
5.1.  Siljishdagi  kuchlanishlar.  Siljishdagi  Guk  qonuni
T e x n ik a   a m a liy o tid a   s iljis h   d e form atsiyasi  va  q irq ilis h   o q ib a tid a   ishdan 
c h iq a d ig a n   k o n s tru k s iy a   e le m e n tla ri  uchrab  tu ra d i.  B o lt  y o k i  p a rc h in   m ix  
(за кл ё п ка ) 
y o rd a m id a   ulangan  b irik m a la r  bunga  m is o l  b o ‘ la  o la d i.  P archin 
m ix li  b irik m a la r  o ‘ m in i  k e y in g i  davrlarda  e le k tr  payvand  e g a lla y   boshladi. 
B iro q   b in o k o rlik d a ,  ke m a so zlik  va  sa m o ly o ts o z lik d a ,  k o ‘ p rik   fe rm a la ri  va 
re z e rv u a rla r  q u rilis h id a   p a rch in   m ix   h a li  ham on  o ‘ z  m a v q e in i  saqlab  k e l- 
m oqda.  S h unday  ekan  boMajak  m uhandis  k o n s tru k s iy a   e le m e n tla rin i  s iljis h - 
ga  h iso b la sh   u s u lla ri  b ila n   tanish  b o ‘ lis h i  lo z im .
Ik k ita   o ‘ zaro  y a q in ,  am m o  qaram a-qarshi  y o ‘ nalgan  kuch  F  katta  q iy ­
m a tg a   ega  boMsa,  ste rje n   q irq ila d i  (5 .1 -ra s m ).  S te rje n   q ir q ilis h   o ld id a n
5 .1 -rasm ,  b  da  k o ‘ rs a tilg a n id e k   d e fo rm a ts iy a la n a d i.  U s h b u   d e fo rm a ts iy a  
siljish
  deb  a ta la d i.  S iljis h d a n   a w a lg i  abed  t o ‘ g ‘ ri  t o ‘ rtb u rc h a k   siljis h d a n  
s o ‘ ng 
c 'd ’
  p a ra lle lo g ra m m   k o ‘ rin is h in i  o la d i.  cd  ke s im i  ab  ke s im ig a   nisba­
tan  c c 1  m asofaga  s iljiy d i  (5.2-rasm ).  B u  m asofa  ab so lut  s iljis h   deb  ataladi. 
A b s o lu t  s iljis h n in g   q iy m a ti  ik k ita   q o ‘ shni  ke sim   ab  ham da  cd  orasidagi 
m asofaga  b o g ‘ liq .  K e s im la r  orasidagi  m asofa  qancha  katta  boMsa,  absolut 
s iljis h   ham   shuncha  ka tta   boMadi.
— >
- Ч
+
С
b
i
j

i

'
t
f
t
J
1
1
/ / / / : s s /s /s ////////////
d

m
F

1
Ғ
n
5.3-rasm.
O g‘ ish  burchagi 
nisbiy  siljish
  deb  ataladi  va  quyidagiga  nisbatdan  aniqlanadi.
c c
1
( S .!)
у  burch a g i  k ic h ik   m iq d o r  boMgani  uchun  b u rc h a k   ta n g e n sin i  b u rch a kn in g  
o ‘ ziga  teng  deb  qabul  q ilis h   m u m k in .
N is b iy   s iljis h   у  n in g   q iy m a ti  ham ,  a b so lut  s iljis h   k a b i,  ik k i  q o ‘ shni  ke­
sim   orasidagi  m asofa  h  ga  b o g ‘ liq   b o ‘ lib ,  ra d ia n la rd a   o ‘ lchanadi.
Q irq u v c h i  k u c h   F   b ila n   kuch­
la n ish   ora sid a g i  b o g ‘ la n is h n i  a n iq ­
la y m iz .  B u n in g   u c h u n   k e s is h  
u s u lid a n   fo y d a la n a m iz ;  brus  shak- 
lid a g i  s te r je n n i 
m-n
  t e k is lig i 
b o 'y la b   k e s ib   (5 .3 -ra s m )  i k k i  
q is m g a   a jra ta m iz .
I k k in c h i  q is m n in g   b ir in c h i 
q is m g a   b o M g a n   t a ’ s ir in i  ic h k i 
k u c h la r  b ila n   alm a sh tira m iz.  B u   k u c h la r  s iljis h   ja ra y o n id a   v u ju d g a   k e la d i­
gan  u rin m a   k u c h la n is h la r  boMadi.  A g a r  ic h k i  k u c h la r  k e silg a n   s irt  b o ‘ y ich a  
b ir   te kisd a   tarqalgan  deb  faraz  etsak,  u rin m a   k u c h la n is h la m i  q u yid a g i  fo r ­
m ula d a n   aniqlasa  boMadi:
T = l -
 
<5-2) 
bu  yerda  A   -   ste rje n n in g   k o 'n d a la n g   ke sim   yuzasi.
T a jrib a la m in g   k o 'rs a tis h ic h a ,  e la s tik lik   chegarasida  n is b iy   s iljis h   b ila n  
u rin m a   ku ch la nish   orasida  c h iz iq li  bogManish  m a v ju d :
y - x t G   yoki 
T = G y ,
 
(5 .3 )
bu  yerda  G  -   p roporsionallik  ko e ffitsie n ti  boMib,  siljishdagi  e la s tik lik   m o d u li 
y o k i  ik kin ch i  tu r e la stiklik m o d u li  deb  ataladi  va  M P a (y o k i  Pa)  bilan  oMchanadi. 
у  oMchamsiz  son  boMgani  uchun  G  ning  oMcham  b irlig i  ku ch la nish n iki  bilan 
b ir  x il.  B a ’ zi  m ateriallar  uchun  G  ning  q iym a ti  9 -ilo va d a   ke ltirilg a n .
(5 .3 )-fo rm u la   s iljis h d a g i  G u k   q o n u n i  deb  ataladi.
S iljis h d a g i  absolut  d e fo rm a tsiya n i  a n iq la y m iz .  B u   d e fo m a ts iy a n in g   q iy ­
m a ti  faqat  u rin m a   kuch la nish g a g in a   emas,  b a lk i  e le m e n tn in g   oM cham lariga 
ham   bogM iqdir.  U rin m a   ku ch la nish   v u ju d g a   k e la d ig a n   yu za n i  A ,  p a ra lle l 
s irtla r  orasidagi  m asofani  h,  s iljitu v c h i  k u c h n in g   teng  ta ’ s ir  e tu v c h is in i  Q = A
t
 
deb  belgilasak,  absolut  s iljis h   q u y id a g ic h a   ifo d a la n a d i;
л 
и 
r   и 
Download 78.98 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   34




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling