Materiallar

Prof.  M.  0 ‘rozboev.
I   B O B .   K I R I S H
1.1.  M ateriallar  qarshiligi  fani  vazifalari
Materiallar  qarshiligi  fanining  mohiyati  nimadan  iborat, -degan  keng 
qamrovli  savolga javob berishdan  ilgari,  materiallar qarshiligi  deganda o‘zi 
nima  tushuniladi,  degan  oddiy  savolga javob  berib  o‘tsak.
M aterial
 
-   mashina  va  inshootlarning  turli  qismlarini  va  elementlarini 
ishlashda qo‘llaniladigan po‘lat, cho‘yan, alumin, plastmassa, tosh, yog‘och, 
beton  kabi  ashyodir.
Agar  materialga  tashqi  kuch  ta’sir  ettirilsa,  u  ma’lum  darajada  tashqi 
kuchlarga  qarshilik  ko‘rsatadi.  Po‘lat  yoki  yog'och  chizg‘ichni  ikki  uchidan 
ushlab  asta  eging,  so‘ng asta  bo‘shating.  Kuch  qo‘ysangiz,  chizg‘ich  egiladi, 
kuchni  olsangiz,  chizg'ich  dastlabki  holatiga  qaytadi.  Chizg‘ichni  ega  bosh- 
Iashingiz bilan  qoiingizga  allaqanday kuch qarshilik qilayotganini  his  etasiz. 
Xuddi  o‘sha kuch  materialning  ichki  kuch  deb  atalmish,  qarshilik  kuchidir.
Fizikadan  ma’lumki,  qattiq jismlar  (materiallar)  atom  va  molekula  deb 
atalgan,  mayda  zarrachalardan  tashkil  topadi.  Bu  zarrachalar  o‘zaro  ta‘sir 
kuchlari  tufayli  sochilib  ketmay,  yaxlit  holatda  turadi.  Boshlang‘ich  ichki 
kuchlar  deb  ataluvchi  bunday  kuchlar  qattiq  jismga  tashqi  kuch 
qo‘yilmaganda  ham  mavjud  boMaveradi.  Ammo  qattiq  jismga  tashqi  kuch 
qo'yilsa,  qo‘shimcha ichki  kuchlar  paydo  bo‘ladi.  Materiallarning  qarshilik 
ko‘rsatish  qobiliyati  ana  shu  qo‘shimcha  ichki  kuchlarga  bog‘liq.  Mashina 
va inshoot qismlarining mustahkamligi  masalasi asosan, tashqi va ichki kuch­
lar orasidagi  munosabatlarga  bog‘liq  bo’lganligi  sababli  kursimiz  davomida 
bu  mavzuga  hali  ko‘p  marta  qaytamiz.
Yuqorida chizg‘ich misolida 
egilish
 
deformatsiyasini ko‘rib o‘tdik". Qattiq 
jismlar  tashqi  kuchlarning  qo‘yilishiga  qarab 
cho ‘zilishi,  siqilishi,  burali- 
sh i
 
va 
siljishi
 
mumkin.  Deformatsiya  qanday  boMishidan  qat’iy  nazar  ma- 
terialda  bunga  qarshilik  ko‘rsatuvchi  kuchlar  paydo  bo‘laveradi.  Bunday 
kuchlarni  ba’zan 
elastik  ku ch lar
 
deb  ham  yuritiladi.

A g a r  m a te ria lg a   ta ’ s ir  e tu v c h i  ta sh q i  k u c h la m in g   m iq d o ri  ortsa,  bunga 
m os  ra vish d a   ic h k i  k u c h la m in g   ham  m iq d o ri  o rta d i.  A m m o   detal  y o k i  ele- 
m e n tla rn in g   g e o m e trik   oM cham lari  v a   m a te ria ln in g   x ilig a   qarab  ic h k i  k u c h ­
la r  m iq d o rin in g   o rtib   b o ris h i  m a ’ lu m   chegaraga  ega.  T ashqi  k u c h la r  q iy m a - 
ti  m a te ria ln in g   y u k   k o ‘ ta ris h   q o b iliy a ti  chegarasiga  yetganda  m a te ria l  y e m i- 
r ila d i  (s in a d i).  T a s h q i  k u c h la r  b ila n   ic h k i  k u c h la r  m u v o z a n a ti  b u z ila d i. 
S odda  q ilib   aytganda,  m a te ria l  k o ‘ ta rg a n c h a   k o 'ta ra d i,  o rtiq c h a s in i  k o ‘ ta ra  
o lm a y d i.
A n a   shulardan  k e lib   c h iq ib ,  m a te ria lla r  q a rs h ilig i  fa n in in g   maqsad  va  
v a z ifa la rig a   o ‘ tsak  b o ‘ la d i.  M a te ria lla r  q a rs h ilig i  fa n i  in s h o o t  va   m ashina 
q is m la rig a   ta ’ s ir  e tu v c h i  tu r li  ta sh q i  k u c h la r  b ila n   k o n s tru k s iy a   d e ta lla ri- 
n in g   g e o m e trik   oM cham lari  ham da  ic h k i  e la s tik   k u c h la r  va  d e fo rm a ts iy a la r 
o ra sid a g i  m a te m a tik   b o g ‘ la n is h la m i  a n iq la y d i.  A n a   shunday  te n g la m a la r 
y o rd a m id a   lo y ih a la n a y o tg a n   k o n s tru k s iy a   d e ta lla rin in g   k e ra k li  oM cham lari 
b e lg ila n a d i.  Shu  yoM  b ila n   ko n s tru k s iy a   va   u n in g   d e ta lla rin in g  
mustahkam- 
ligi 
masalasi  hal  e tila d i.
M a m la k a tla m in g   s iy o s iy   tuzum i  qanday  boM ishidan  q a t’ iy   nazar,  m ashina 
va   in s h o o tla m in g   iq tis o d iy  jih a td a n   te ja m k o r  boM ishiga  ham m a  v a q t  b irin c h i 
d a ra ja li  aham iyat  b e rib   k e lin g a n .  L o yih ala n a yo tg a n   m ashina y o k i  in s h o o tn in g  
arzon
  va  a y n i  b ir   paytda 
mustahkam
  b o ‘ lis h i  talab  e tilg a n.  B iro q   b u   o ‘ zaro 
qaram a-qarshi  tu s h u n ch a la r  b o 'lib ,  a rz o n la s h tiris h   m u s ta h k a m lik n in g   pasayi- 
shiga,  m u s ta h k a m lik n i  o s h iris h   esa  o b y e k tn in g   q im m a tla s h u v ig a   o lib   ke la - 
d i.  M u h a n d is n in g   v a z ifa s i  har  ik k a la s in i  « k e lis h tirib » ,  o p tim a l  y e c h im in i 
to p ish d a n   ib o ra t.
M a te ria lla r  q a rs h ilig i  fiz ik a   va  m a te m a tika d a n   tashqari  n a z a riy   m exa- 
n ik a   fa n i  b ila n   ham   b o g ‘ liq   boMgan  fa n d ir.  B u   fa n   k o ‘ pgin a   m a sa la la rn i  hal 
etishda  n azariy  m e x a n ik a n in g   q o n u n   va   te o re m a la rig a   asoslanadi.  T a b iiy k i, 
m u s ta h k a m lik   m a sa la la rin i  yechishda  m a te ria lla r  q a rs h ilig in in g   o ‘ ziga  xos 
u s lu b iy a t  va   tu sh u n ch a la ri  b o r. 
Deformatsiya
  va 
kuchlanish
  ana  shu  tushun- 
c h a la m in g   eng  a s o s iy la rid a n d ir.  N a z a riy   m e x a n ik a   q a ttiq   jis m la r n i  d e fo r- 
m a ts iy a la n m a y d ig a n   m u tla q   q a ttiq   d e b   q a ra y d i.  A s lid a   ta jr ib a la r n in g  
k o ‘ rsatishicha,  q a ttiq  jis m la r  tashqi  k u c h la r  ta ’ s irid a  deform atsiyalanadi,  y a ’ ni 
o ‘ z   s h a k lin i  o ‘ z g a rtira d i.  M a te ria lla r  q a rs h ilig id a   q a ttiq   jis m n in g   ana  shu 
xossasi  hisobga  o lin a d i.
M a te ria lla r  q a rs h ilig id a   hisobni  soddalashtirish  m aqsadida  a y rim   gipote- 
za  va  c h e kla nish la r  qabul  q ilin a d i.  C h u n o n c h i, jis m   m a te ria li  har  b ir   nuqtada 
uzluksiz
  va  
bir jinsli,
  har  qaysi  y o ‘ nalishda 
izotrop,
  y a ’ ni  har  b ir  y o ‘ nalishda 
b ir  x il  xossaga ega deb  qaraladi.  M a te ria l  q a n c h a lik   b ir jin s li  va  iz o tro p   boMsa,

h iso b   n a tija la ri  sh unchalik  aniq  b o ‘ la d i.  M asalan,  p o ‘ la t  d e y a rli  b ir  jin s li  va 
izo tro p   m aterial.  B eton  esa tu r li jin s la rd a n   (q u m ,  shag‘ al,  sement,  suv)  ta s h k il 
topgan  m aterial.  B u n in g   ustiga  u  a n izo tro p ,  y a ’ n i  tu r li  y o ‘ nalishda  tu rlic h a  
xossaga  ega.  A n iq r o q   q ilib   a y ts a k ,  b e to n   s iq ilis h   y o ‘ n a lis h i  b o 'y ic h a  
ch o ‘ zilish g a   nisbatan  taxm inan  10  baravar  k o ‘ p  y u k   qab u l  q ila   o la d i.  PoMat 
esa  s iq ilis h g a   ham,  c h o ‘ z ilish g a   ham  b ird a y   ishlaydi.
M a te ria lla r qarshiligida  ilm iy   ta d q iq o tla r nazariy va ta jrib a v iy  y o ‘ na!ishlarda 
o lib   bo rila d i.  Yuzaga  kelgan  ilm iy -n a z a riy   ta x m in la r  va  xulosalar  ta jrib a   y o ‘ li 
b ilan  sinab  k o ‘ rila d i.  U la m in g  to ‘ g ‘ rilig i tajribada tasdiqlansa,  hayotga yoMlanma 
oladi.  M a te ria lla m in g   fiz ik -m e x a n ik   xossalari  esa  faqat  ta jrib a   y o ‘ li  b ila n   aniq- 
lanadi. N a za riy y o ‘ l  bilan  yechish  q iy in   b o ‘ lgan  murakkab ju m b o q la m i  hal  etish- 
da  ham  ta jrib a   y o ‘ nalishiga  m u ro ja a t  e tila d i.  Y u q o rid a   m a te ria lla r  q a rsh ilig i 
fani  inshoot  va  mashina  q ism la rin in g  
mustahkamligi
 
haqidagi  fan  ekan lig in i 
bayon  etgan  edik.  M a z k u r  fan  bundan  tashqari  mashina  va  inshoot  q is m la ri­
n in g  
bikrligi
 
va 
ustuvorligi
 
m asalalari  b ila n   ham  shug‘ ullanadi.  E n d i  bu  tushun- 
chalam ing  har  qaysisiga  ta ’ r i f   beram iz.
E le m e n tn in g  
mustahkamligi
 
(УбгИТйои)  deganda,  u n in g   y u k   k o ‘ tarish 
q o b iliy a ti  tu sh u n ila d i.  Y e ta rli  m u s ta h k a m lik k a   ega  boMgan  elem ent  o ‘ ziga 
q o ‘y ilg a n   y u k n i  butun  fo yd a la n is h   ja ra y o n id a   beshikast  k o ‘ ta rib   tura  o la d i.
Bikrlik
 
(a s in o e m d ii)  d e fo rm a tsiya g a   m o y illik   tu s h u n c h a s in in g   te s k a ri- 
s id ir  (u sto z  O ‘ rozboev  М .  T.  ta ’ r if i) .   B oshqacha  aytganda,  b ik r lik   -   jis m -  
n in g   d e fo rm a tsiya g a   q a rs h ilik   k o ‘ rsatish  x u s u s iy a tid ir.  B ik r lig i  ka tta   boMgan 
e le m e n t  ka m ,  b ik r lig i  k ic h ik   boM gan  e le m e n t  k o ‘ p  d e fo rm a ts iy a la n a d i. 
T e x n ik a n in g   ta la b i  sh u n d a yki,  k o n s tru k s iy a   e le m e n tla ri  keragidan  o rtiq c h a  
d e fo rm a tsiya   o lm a s lig i  kerak.  M asalan,  s iz  o ‘ tirg a n   o ‘ q u v   x o n a s in in g   p o li 
lo p illa b   te b ra n ib   tu rs a   o ‘ z in g iz n i  q a n d a y   h is   q ila s iz ?   P o ln in g   b ik r lig i 
m e ’ y o rid a   b o ‘ lsa,  u  lo p illa m a y d i;  siz  x o tirja m   o ‘ tir ib   d a rs in g iz n i  tin g la y - 
verasiz.
Ustuvorlik
 
(onole-^eainou)  deganda,  b o ‘ y la m a   k u c h la r  ta ’ s irid a   elem ent 
o ‘ z in in g   d a stla b ki  m uvozanat  s h a k lin i  saqlab  tu ra   o lis h -o lm a s lig i  tu s h u n ila ­
d i.  S iq ilu v c h a n   elem entga  ta ’ s ir  etayotgan  b o ‘ y la m a   k u ch ,  y a ’ n i  e le m e n tn in g  
o ‘ qi  b o ‘ y la b   ta ’ s ir  etayotgan  k u c h   o rta   b o rib ,  m a ’ lu m   b ir   q iy m a tg a   erish- 
ganda  elem ent  b ird a n ig a   e g ila d i,  d a s tla b k i  t o ‘ g ‘ r i  c h iz iq li  m u vo za n a ti  bu- 
z ila d i.  B u   ho i  fanda 
ustuvorlikning  buzilishi
 
deb  ataladi.
Shunday  q ilib ,  fa n n in g   to ‘ liq   ta ’ r if in i  q u y id a g ic h a   bayon  etsak  b o ‘ la d i: 
materiallar qarshiligi inshoot va mashina qismlarini mustahkamlikka,  bikr- 
likka  va  ustuvorlikka  hisoblash  usullarini  o'rgatadigan fanilir.

M a te ria lla r  q a rs h ilig i  fa n i  riv o jla n is h   ja ra y o n in in g   d a stla b ki  b o sq ich la - 
rid a   m u sta q il  fan  boMm ay,  u m u m iy   m e x a n ik a n in g   ta rk ib iy   q is m la rid a n   b in  
boMgan.  B in o b a rin ,  u m u m iy   m e xa n ika n in g   ib tid o iy   davrlardan  boshlab  h o z ir- 
g i  davrgacha  boMgan  ta rix i  m a te ria lla r  q a rs h ilig ig a   ham  bevosita  alo q ad o rd ir.
1 0 -1 2   m in g   y il  d a vo m   etgan  n e o lit  (y a n g i  tosh  a sri)  d a v rin in g   o x irig a  
k e lib   N il,  T ig r  va  Y e fra t  d a ryo la ri  s o h illa rid a   dastla b ki  shaharlar  paydo  b o ‘ la 
b o sh la yd i.  E ram izdan  a w a lg i  V —III  asrlarda  d a s tla b k i  m ashina-suv  te g ir- 
m o n i  ix tiro   q ilin a d i.  E ram izdan  a w a lg i  V I  asr  b o sh larig a   k e lib ,  q a d im g i 
a jd o d la rim iz   h o z irg i  zam on  atam asi  b ila n   aytganda  g id ra v lik a ,  q u rilis h   m e- 
xa n ik a s i,  statika,  d in a m ik a   va  k o in o t  m e xa n ika sig a   o id   b o s h la n g ‘ ic h   ele- 
m e n ta r  b ilim la rd a n   xabardor  boMganlar.  M asalan,  k a n a lla r  o ‘ tkazish,  e kin la r- 
n i  s u g 'o rish ,  suvni  te p a likla rg a   o lib   ch iq is h   ka b i  is h la m i  bajarganlar.  H o z irg i 
P okiston  h ududida jo yla sh g a n   M o h e n jo -D a ro   shahrida  eram izdan  a w a lg i  I I I  
asrda  suv  q u v u rla ri  (vo d o p ro v o d )  va  y o m g ‘ ir   s u v la rin i  chetga  chiqaradigan 
kanalizatsiya  tarmogM  boMgan.  V o d o p ro v o d   ta rm o g ‘ i  bundan  2500  y il  m u- 
qaddam  R e sp u blika m iz  hududida jo yla sh g a n   A fro s iy o b   (q a d im g i  Samarqand) 
a h lin i  z ilo l  suv  b ila n   ta ‘ m in la b   turgan.  Q a d im g i  0 ‘ rta  O siyoda  suv  ko 'ta ris h  
uchun  s h o d u v-ch ig ‘ irdan  (quduqdan  suv  chiqaradigan  q u rilm a )  foydalanilgan. 
O 's h a   va q tla rd a   q a l’ alar,  m a s jid la r  va  m aqbaralar,  tu ra r  jo y   b in o la rin in g  
b u n y o d   e tilis h i  q u r ilis h   m e x a n ik a s ig a   o id   b ilim la r n i  c h u q u r  b ilis h n i, 
qoM lanilayotgan  konstruksiya  va   m aterialga  ta n q id iy   m unosabat  b ild iris h ,  ular 
ich id a n   eng m a q b u lla rin i  tanlay  b ilis h n i  taqozo  etardi.  K o ‘ p  a s rlik  ta jrib a  asos- 
id a   tosh,  x o m   gMsht  va   p ish iq   g ‘ isht  m u s ta h k a m lik la ri  orasidagi  ta fo v u t  to ‘ la 
o 'rg a n ild i.  B aland  b in o la m in g   m aqbul  s h a k lla ri  to p ild i.
M e x a n ik a n in g   n a za riy  asoslari  dastlab  q a d im g i  Y u n o n is to n   va   M is rd a  
paydo  boMgan.  M e x a n ik a g a   d o ir  ilk   y o zm a   asar  Y u n o n is to n n in g   m ashhur 
fa y la s u fi,  eram izdan  3 8 4 -3 2 2   y illa r   m uqaddam   yashab  ijo d   etgan  buyuk 
o lim   A ris to te l  (A ra s tu )  n in g   q alam iga  m ansub.  « M e xa n ika »   s o ‘ z in i  ilm iy  
atam a  s ifa tid a   fanga  b irin c h i  b o r  o lib   kirg a n   o lim   ham   ana  shu  b u yu k  in- 
so n d ir.  M e x a n ik a n in g   x ilm a -x il  masala  va  m u a m m o la rin i  hal  etishda  qadim gi 
z a m o n   o lim la ri  A rx im e d ,  G e ro n ,  P la to n ,  A p o llo n iy ,  G ip p a rx ,  Ptolem ey, 
N ik o m e d ,  A r x it   va   b o sh q a la rn in g   x iz m a tla ri  b e n ih o y a   ka tta d ir.
Sharq  m a m la k a tla rid a   m e xa n ika   fa n i  I X - X I I   asrlarda  ta ra q q iy   eta  bosh- 
la d i.  B u   davrga  k e lib   S harqning  m ashhur  o lim la ri  aka -u ka   B anu  M usolar, 
S o b it  ib n   Q u rra ,  A h m a d   F a rg ‘ o n iy ,  A b u   R ayhon  B e ru n iy ,  A b u   A b d u lla   al 
X o ra z m iy ,  A b u   A li   ib n   S ino,  U m a r  H a y y o m ,  a l-H a z in iy ,  a l-F o ro b iy ,  Ism o il

al-Jazariy,  M u h a m m a d   a l-X u ro s o n iy   s in g a ri  u lk a n   s iy m o la r  ta b iiy   fa n la r, 
xususan,  m e xa n ika   sohasida  b a ra k a li  ijo d   e td ila r.  D a s tla b k i  ke zla rd a   u la r 
ilm -fa n ,  d a v r  va  ijtim o iy   h a y o t  ta q o zo si  b ila n   A ris to te l,  G eron,  A rx im e d , 
F ilo p o n   va  b o sh q a la rn in g   a s a rla rin i  ta rjim a   q ilis h   v a   u la m i  sharhlash  b ila n  
shug‘ u lla n g a n la r.  S harhlar  k o ‘ p in c h a   m u s ta q il  a sarlar  darajasiga  k o ‘ ta rilg a n . 
V a ta n d o s h im iz   A b u   A l i   ib n   Sino  a n tik   o lim   F ilo p o n n in g   m e xa n ika   sohasi- 
dagi  g‘ o y a la rin i  davom   e ttirib , 
h a r a k a td a g i  jis m g a   t a ’s ir   ettirilg a n   ku ch  
y o 'q o lm a y d i:  a g a rd a  j i s m   h a r a k a ti  q a rsh ilik k a   u c h ra m a sa ,  и  a b a d iy   d a ­
vo m   eta d i, 
degan  g ‘ oya n i  ilg a ri  suradi.  Ib n   S in o   o 'z in in g   « D o n ish n o m a »  
asarida  y u k la rn i  k o ‘ taradigan  va   q o ‘ z g ‘ atadigan  u sku n a la r  haqida  f i k r   y u ri- 
ta d i.  A l- X o r a z m iy   «F anlar  k a liti»   n o m li  k ito b id a   m e x a n ik a   b ilim la rig a   a lo - 
h id a   bob  a jra td i.
V I I —V I I I   asrlardan  b o sh lab   is lo m   d in i  k e n g   y o y ilg a n   m a m la k a tla rd a  
m asjid,  madrasa,  m aqbara  singari  m a h o b a tli  b in o la r  q u rilis h i  a vj  o la d i.  Sharq 
m a m la ka tla ri, ju m la d a n ,  0 ‘ rta   O siyo d a  b u n y o d   e tilg a n   q a d im iy   m e ’ m o rc h ilik  
y o d g o rlik la rid a   gum baz,  m in o ra ,  a yla n m a   z in a ,  peshtoq,  ra vo q ,  m uqam as 
kabi  m u ra kka b   q u rilm a la r  q o ‘ lla n ilg a n .  T a b iiy k i,  b u nday  b in o la rn i  q u ris h  
uchun  m u h a n d is,  m e ’ m o r  va  ustalardan  katta  b ilim   va  m ahorat  talab  e til­
gan.  Q a d im iy   b in o la m in g   shakl  v a   oM cham lari  asrla r  m o b a y n id a   ta k o m il- 
lashib  b o rd i.  B u x o ro d a   m in o ra y i  K a lo n   n o m i  b ila n   a ta lu v c h i  dunyoga  dongM 
ketgan  u lk a n   m in o ra   bor.  M in o ra   a so sin in g   d ia m e tri  9  m ,  b a la n d lig i  50  m, 
k u rs is i  (s o k o li)  q irra d o r  b oM ib,  m in o ra n in g   d ia m e tri  y u q o rig a   qarab  in - 
g ic h k a la s h ib   b o ra d i.  M in o ra   1 1 2 7 -y ild a   m u h a n d is   va   m e ’ m o r  B a q o   to m o n i­
dan  bunyod  e tilg a n.  M in o ra   s h a k lin in g   m a te ria lla r  q a rs h ilig i  n u q ta y i-n a z a ri- 
dan  m aqbul  to m o n i  shundan  ib o ra tk i,  u n in g   ham   v e rtik a l,  ham  g o riz o n ta l 
k u c h la r  ( z ilz ila   va  sham ol)  ta ’ s irig a   b a rd o s h lilig i  y u q o ri  darajadadir.  B u n - 
dan  tashqari  u n in g   sh a kli  s iq ilis h g a   te n g   q a rs h ilik   k o 'rs a tu v c h i  jis m   s h a k li- 
ga  ya q in   ke la d i.  X u lo s a   q ilib   aytganda,  q a d im iy   m e ’ m o r c h ilik   o b id a la rin i 
asrlar  osha  b iz n in g   d a vrim izg a ch a   y e tib   k e lis h i  b o b o k a lo n   m e ’ m o rla r  va 
usta  b in o k o rla rn in g   a m a liy   q u rilis h   m e xa n ika sid a n   ch u q u r  h a bardor  ekan- 
lik la rid a n   d a lo la t  beradi.
Sharq  o lim la rin in g   d u n yo   fa n i  o ld id a g i  b u y u k   x iz m a tla ri  yana  shundan 
ib o ra tki,  u la r  qad im g i  yu n o n   o lim la rin in g   ilm iy   m erosini  saqlash  va  uni  ijo d iy  
o ‘ rganish  b ila n   b ir  qatorda  u n i  o ‘ z  asarlari  b ila n   yanada  b o yitg a n la r.  A n a   shu 
boy  meros  k e y in c h a lik   tu r li  yoM lar  b ila n   G ‘ a rb iy   Y evropaga  k ir ib   bordi.
M e x a n ik a n in g   endigi  riv o ji  U y g ‘ onish  d a v rid a   Y e vropaga  k o ‘ chdi.  B u 
d a vr  m exanikasi  buyuk  o lim la r  Leon a rd o   da  V in c h i,  S tevin,  K o p e m ik ,  K ep­
ler,  G a lile y   v a   N ’y u to n la m in g   olam sh u m u l  asarlari  va  ix tiro la ri  b ila n   b o y id i,

m a te ria lla r  q a rs h ilig i  va  q u rilis h   m exanikasiga  d o ir  b irin c h i  k ito b   o ‘ sha  d avr- 
da  y a ra tild i.  K ito b n in g   nom i  «Jkki  yangi  fan  h aqida  suhbatlar  va  m atem atik 
isb o tla r»   deb  atalib,  m u a llifi  flo re n s iy a lik   o lim   G a lile o   G a lile y   edi  (1 564— 
1642).  1678 -yild a   y ir ik   in g liz   o lim i  R obert  G u k   (1 6 3 5 -1 7 0 3 )  o ‘ z in in g   mash­
h u r  q o n u n in i  k a s h f  etdi,  ya ’ n i  ch o ‘ z ilis h   qanaqa  b o ‘ lsa,  kuch  ham  shunaqa 
b o 'la d i,  deb  ta ’ rifla y d i  m u a llif.  H o z irg i  ib o ra la r  b ila n   aytganda,  defonnatsiya 
kuchga  to ‘ g ‘ ri  p ro p o rsio n a ld ir.  H o z irg i  zamon  m a te ria lla r  q a rs h ilig in in g   de- 
y a rli  barcha  nazariya  va  u s u lla ri  ana  shu  o d d iy  qonu n g a   asoslanadi.
X V I I I  
asrda  sanoatning  keng  riv o jla n is h i  ilm -fa n   o ld ig a   yangi-yangi  vazi- 
fa la r  q o ‘y d i.  X I X   asrda  te rn ir  yoM Iarning  paydo  b o ‘ lis h i,  k o 'p rik la r  va  y ir ik  
sanoat  b in o la rin in g   qad  k o ‘ tarishi  m a te ria lla r  q a rs h ilig in in g   yanada  riv o jla n - 
ishiga  tu rtk i  boMdi.  B u   va  bundan  k e yin g i  d avrlarda  m a te ria lla r  q a rs h ilig i­
n in g   riv o jla n is h ig a   chet  e llik   o lim la rd a n   D ala m b e r,  Lagranj,  K u lo n ,  Lame, 
Sen-Venan,  E yler,  M a k s v e ll,  M o r,  M y u lle r-B re s la u   va   boshkalar,  rus  o lim - 
laridan  D .  I.  Juravskiy,  F.  S.  Y a sin skiy,  N .  A .  B e le ly u b s k iy ,  V .  G.  Shuxov, 
V .  L .  K ir p ic h e v ,  L .  R.  P ro s k u ry a k o v ,  A .  N .  K r ilo v ,   I.  G .  B u b n o v , 
B .  G.  G a ly o rk in ,  k e y in c h a lik   I.  M .  R a b in o vich ,  V .  Z .  V la so v,  K .  S.  Z a vrie v, 
A .  F.  S m irnov,  N .  I.  B ezuxov,  V .  V .  B o lo tin ,  A .  V .  D a rk o v   va  boshqalar 
katta  hissa  q o ‘ shdilar.  M a te ria lla r  q a rs h ilig i  o g ‘ ir   y u k in i  k o ‘ tarishda  o ‘ zbek 
o lim la ri  ham  chetda  tu n n a d ila r:  ular  dunyo  o lim la ri  bila n   yonm a-yon  tu rib  
fa n n in g   o g ‘ i r   m ashaqqatlarini  yengishda  h a m k o r  boM dilar.
N a z a riy   m e xa n ika   va  m a te ria lla r  q a rs h ilig i  k u rs la rid a n   o ‘ zbek  tilid a   b i­
rin c h i  d a rs lik   yaratgan  o lim   akadem ik  М .  T .  O ‘ ro z b o e v   o ‘ zbek  m e x a n ik la - 
rin in g   otasi  h iso b la n a d i.  U sto zn in g   safdoshi  a k a d e m ik   X .  A .  R a x m a tu llin  
u m rin in g   o x irig a c h a   M o s k v a   D a v la t  U n iv e rs ite tid a   talabalarga  saboq  berdi. 
O ‘ zbekistonda  k ib e rn e tik a n in g   ta ra q q iy o ti  a k a d e m ik   V .K .  Q o b u lo v n in g   nom i 
b ila n   cham barchas  b o g ‘ liq d ir.  Z ilz ila la r  te z-te z  s o d ir  b o ‘ lib   tu ra d ig a n   biz- 
n in g   re s p u b lik a m iz d a   z ilz ila b a rd o s h   k o n s tru k s iy a la r  ustida  o lib   b o rila y o t- 
gan  is h la m in g  a h a m iy a ti  naqadar  katta  e k a n lig i  s ir  einas.  B u  so haning  o ‘ tk ir  
b ilim d o n i  aka d e m ik  T .  R.  R a sh id o v n in g   y e r  o s ti  in s h o o tla ri  seysm ik  mus­
ta h k a m lig i  n a z a riy a s ig a   q o 's h g a n   h issa si  b e h a d d ir.  0 ‘ z b e k is to n   F a n la r 
a ka d e m iy a s in in g   akadem igi  T .  Sh.  S h irin q u lo v n in g   zam in  va   p o y d e v o rla r 
sohasida  o lib   borgan  ilm iy   ta d q iq o tla ri  sobiq  ittifo q   m iq y o s id a   tan  o lingan 
va   u la rg a   yu ksa k  baho  b e rilg a n   edi.
M e x a n ik a   fa n in in g   riv o jla n is h id a   re s p u b lik a m iz   o lim la rin in g   qo'shgan 
h is s a la ri  haqida  1 -ilo va d a   qisqacha  m a ’ lu m o t  b e rilg a n .
M e x a n ik a   fa n in in g   r iv o ji  boshqa  te x n ik   fa n la rn in g   ta ra q q iy o tig a   asos 
b o ‘ ld i  va   xa lq   x o ‘ja lig id a g i  m asalalarni  y e ch ish g a   s h a ro it  ya ra td i.

H o z ir g i  d a v rd a   y i r ik   o ‘ lc h a m la rg a   ega  b o M gan  m u ra k k a b   q u r ilis h  
k o n s tru k s iy a la rin in g   y a n g i-y a n g i  tu rla ri  k o ‘ p a y ib   b o rm o k d a .  B u la r  orasida 
y e n g il  v a z n li  fa z o v iy   k o n s tru k s iy a la r  s a lm o q li  o ‘ r in   tu ta d i.  M u ra k k a b  
k o n s tru k s iy a la rn in g   h iso b i  ham  m u ra kka b   boMadi.
O d d iy   konstruksiyalar  h iso b in i  qoMda  bajarish  m u m k in   boMsa,  m urakkab 
konstruksiyalarning  hisobini  elektron  hisoblash  m ashinalarisiz  (E H M )  ta s a w u r 
etib  boMmaydi.  Shu  boisdan,  e n d ilikd a   m ate ria lla r q a rsh ilig id a   kom pyuterlardan 
foydalanish  im k o n in i  beradigan  a n a litik   u sullam ing  ro li  o rtib   borm oqda.
H isoblash  texnikasidan  keng  foydalanish  im k o n in i  beradigan  usullardan 
b iri  m atritsa  u s u lid ir.  M a trits a   h is o b in in g   t i l i   s o n li  hisoblash  m ashinalariga 
juda  qoM  keladi.  M a trits a   u s u lin in g   a fz a llik la rid a n   b iri  shundan  ib o ra tk i,  bun- 
da  b ir  x il  m atritsa  am alidan  fo yd a la n ib ,  tu rli  x il  tiz im la m i  hisoblasa  boMadi.
Is tiq b o lli  usulla rd a n   yana  b iri  c h e k li  e le m e n tla r  u s u lid ir  (C h E U ).  B u  
usulga  k o ‘ ra  y a x lit  jis m   a lo h id a   c h e k li  e le m e n tla rg a   boM ib  c h iq ila d i;  bu 
e le m e n tla m in g   o ‘ zaro  bogManishi  a lo h id a   nuqtalardagi  z o ‘ riq is h la rn in g   o ‘ zaro 
ta ’ s iri  o rq a li  burch a kla rg a ,  fa z o v iy   m asalalarda  esa  -   p a ra lle le p ip e d   y o k i 
te tra e d rla rg a   ta q s im la b   c h iq ila d i.