Materialshunoslik indd
-rasm. Qovushqoqlikning haroratga bog‘liqligi
Download 6.82 Mb. Pdf ko'rish
|
Materialshunoslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- Izolyatsiyani namlikdan himoya qilish.
|
10.9-rasm. Qovushqoqlikning haroratga bog‘liqligi.
V= ρ η kinematik qovushqoqlik deyiladi va stokslarda o‘lchadi. dielektrikning fizik xossalari. Dielektrikning zichligi g ni bi- lish mahsulot tayyorlashda materialga bo‘lgan ehtiyojni, uning hajm 18 T.K. Basak. Electrical engineering materials.New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009.67bet 174 yoki massasini aniqlash uchun zarurdir. Zichlik jism massasi (m) ning uning hajmi V ga nisbati orqali aniqlanadi: 3 / m kg V m = γ . (10.2) Organik materiallarda γ = (0,5–1,5)×10 3 , anorganikda esa bu qiy- mat bir oz yuqoriroq: γ = (2,5–4,0)×10 3 kg/m 3 . Materialning gigroskopikligi jismni (namunani) ma’lum vaqt suv da ushlab turish orqali aniqlanadi: % 100 1 2 1 ⋅ − = m m m W . (10.3) bunda, m 1 – quruq namunaning massasi, r; m 2 – namunaning suv- da ma’lum vaqt ushlagandan keyingi massasi, r. Bu kattalik dielektrikning namga chidamliligini baholashda yor- dam beradi. Ko‘pgina dielektriklar ma’lum darajada gigroskopik bo‘lganligi sababli, izolatsiyani namdan himoya qiladi. 19 Izolyatsiyani namlikdan himoya qilish. Shimdirish usulida izo- latsiya bo‘shliqlari gigroskopik bo‘lmagan yoki kam gigroskopik qattiq yoki suyuq dielektrik bilan to‘latiladi. Shimdirilgan material- larga avvaliga nam singmay, ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng bu xossa yomonlasha boradi. Ba’zi shimdirilgan materiallar o‘ziga nam olmay- di. Masalan, shimdirilgan marmarda r qiymati uzoq vaqt o‘zgarmay turadi. Tolali shimdirilgan material (qog‘oz, karton, mato selluloza) larda esa r qiymati astasekin pasaya boradi. Shimdirilmagandagi kabi shimdirilgan qalin qog‘oz (karton) da ham namlik materialga asta-sekin singib boradi va ma’lum vaqtdan so‘ng W qiymati ikka- la qog‘ozda deyarli bir xil qiymatga ega bo‘ladi. Havo bo‘shliqlari bo‘lgan va shimdirilgan matolar qisqa muddatli namlikka bardoshli bo‘lib, ularda E t qiymati quruq shimdirilgan materillarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Izolyatsiya xarakteristikasini o‘zgartirmasdan saqlash va namlik ta’sirini kamaytirish maqsadida shimdirish usulidan tashqari, loklash 19 Bijay_Kumar Sharma.,Electrical and Electronic Materials Science./ OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 51bet. 175 usulidan ham foydalaniladi. Bunda, shimdirilgan jism qalinligi 0,1–0,2 mm li lok qatlami bilan qoplanadi. Lekin bu usul namlik 80% dan ortganda o‘zini oqlamaydi. Bundan tashqari, siqish usuli yordamida mahsulot yuzasi qalin- ligi 1–2 mm bo‘lgan plastmassa qoplamasi bilan qoplanadi. Bunday qoplamaning mexanik xarakteristikalari lok qoplama mexanik mus- tahkamligidan ancha yuqori bo‘ladi. So‘nggi usul mahsulotning havo namligi 90% gacha bo‘lgan hollarda ishonchli himoya qiladi. Mahsulot yuzasini qoplash usullaridan biri ishlov beriladigan yu- zaga tayyorlangan kompaund quyish usulidir. Bunda detalning tashqi qismiga mos qilib maxsus qolip yasaladi va unga suyuq holdagi plastmassa to‘ldiriladi. Masalan, epoksid smolasidan tayyorlangan qoplamaning qalinligi 10–20 mm qilib olinadi. Mahsulot suyultiril- gan kompaundga botirib olinadi. Bu usul dielektriklarni 95% gacha namlik ta’siridan himoya qiladi. Barcha hollarda ham jismni namlikdan himoya qilishda organik materiallar qo‘llaniladi. Bu materiallar gigroskopik xususiyatga ega bo‘lgani uchun o‘zidan namlikni o‘tkazadi. Istalgan organik dielek- trik qandaydir miqdorda nam singdiruvchanlikka ega. Ba’zi organik dielektriklar uchun nam singdirish koeffitsiyenti quyidagichadir: Parafin … … … … 5×10- 10 Polietilen … … … … 3×10- 10 Epoksid smolasi … … … 5×10- 9 Neftli bitum … … … … 1×10- 8 Dielektrikni namlikdan ishonchli himoya qilish maqsadida bosim ostida quyish usuli qo‘llaniladi. Chunki bu usulda olinadigan qopla- maning qalinligi katta qiymatga ega bo‘ladi va mahsulotni namlikdan yaxshi himoya qiladi. Agarda himoya qoplamasida darz yoki yemiri lish sodir bo‘lsa, namlik qoplama ichiga tezda kirib boradi. Vakuumda zichlash usulida himoya qilinadigan mahsulot metall qobiqqa joylashtiriladi va qopqoq bilan kavsharlanadi. Metall qopla- ma dielektrikni namdan a’lo darajada himoya qiladi. Qog‘oz izolatsiyali yuqori kuchlanishli kabellarni namdan muho- faza qiladigan himoya qoplamasi sifatida izolyatsiya yuzasiga uz- 176 luksiz qoplanadigan metall (qo‘rg‘oshin, aluminiy, po‘lat) qoplama ishlatiladi. Bu qoplamalar izolyatsiya yuzasiga maxsus presslarda qoplanadi. Elektr mashinalarining izolyatsiyasi namlik ta’siridan lok- lash, shimdirish va kompaund quyish usullari orqali himoya qilinadi. Uzluksiz ishlaydigan elektr mashinasi namlikka chidamli bo‘ladi. Bu mashinaning muttasil ish mobaynida qizishi natijasida izolyatsiyasi- ning namlanmasligi bilan tushuntiriladi. Uzoq muddat ishlamagan (omborda saqlangan) elektr dvigateli yoki generatorlarning izolyatsi- ya holati tekshirilib, zarur holatlarda ularning izolyatsiyasi quritili- shi shart. 20 Kimyoviy tarkibiga qarab dielektriklar 2 turga bo‘linadi: 1. Organik (polimerlar, rezina, shoyi). 2. Noorganik (slyuda, keramika, shisha sitollar). Elektrik xususiyatlariga qarab 2xil: past chastotali (elektrotexnik), yuqori chastotali (radiotexnik). Dielektriklarning hal qiluvchi xususiyati – bu issiqqa bardoshligi: o‘z xususiyatlarini uzoq vaqt qizdirilganda ham saqlab qolish. Issiqqa bardoshlik qobiliyati darajasiga qarab, dielektriklar 7 sinfga bo‘linadi: U, A, E, V, F, N, S. “U” ishlash sharoiti 90ºC dan past bo‘lishi kerak. Eng yuqorisi “S” guruhi: 180ºC va undan yuqori haroratni ushlaydi: slyuda, keramika, shisha, sitallar. Dielektriklarning xossalariga nam o‘tkazishlik katta ta’sir ko‘rsatadi. Dielektriklarda tok o‘tkazuvchi plyonkaning va qatlam ning hosil bo‘lishi izolyatorlik qobiliyatiga salbiy ta’sir qiladi, hatto teshib o‘tishi ham mumkin. Suv molekulasining diametri d=2,5·10- 10 m juda kichkina bo‘ladi, shuning uchun suv pari hamma yoqqa kirib ketaveradi. Eng gigroskopik materiallar zich va g‘ovaksiz materiallar suv parlarini o‘tkazmaydi, bularga sitallar, shisha, keramika, epoksid li plastmassa, qutbsiz polimerlar kiradi. Dielektriklarni tanlashda ularning mustahkamligi va mexanik xos- salari ham e’tiborga olinadi. Keramika, shisha, sitallar ancha mustah- kam dielektriklar, lekin mo‘rt bo‘ladi, ularning egilishga mustahkam- ligi δ egil =(30–300)-500MPa. 20 T.K. Basak. Electrical engineering materials.New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 69bet 177 Struktura va xossalarining turg‘unligi dielektriklarning ishlatish- eksplutatsiya qilish muddatini belgilaydi, shishaga PbO va BaO qo‘shilishi uning elektrokimyo teshilishiga qarshiligini oshiradi. Ko‘pchilik plastmassalar razryad ta’sirida kuyib ko‘mirlashadi (qota- di) va o‘zining izolyatsion qobiliyatini yo‘qotadi. Polistirol, organik shisha, ftoroplast va kremniy organik plastiklar- da bu kamchilik yo‘q. Dielektriklar orasida keramik materiallar (ayniqsa, segnetokerami- ka) alohida ahamiyatga ega. Bular eskirmaydi va qizdirishga nisbatan turg‘un. Keramika izolyatorlarni, kolodkalarni, platalarni, g‘altaklarni ya sashda ishlatiladi. Past chastotalarda elektrofarfor ishlatiladi: arzon, yaxshi elektrik xossalari, lekin mustahkamligi past va 200º С dan yuqorida katta “yo‘qotilish”ga uchraydi. Yuqori chastotalarda ishlaydigan detallar asosan steoit nomli ma- teriallardan yasaladi. Buning tarkibida zararli qo‘shimchalar yo‘q va 100ºC gacha o‘z xossalarini yaxshi ushlab tura oladi: yaxshi presslan- ganda, kuydirilgandapishirilganda kirishishi 1–2%. Zich va g‘ovak stukturali hamda aniq o‘lchamli detallar uchun ishlatiladi. Steotit yaxshi qirqiladi. Kamchiligi: harorat tez o‘zgarganda darz ketadi. Yuqori chastotali kondensatorlarni yasashda ultrafarfor, steotit, stannatli, keramika ishlatiladi. Eng yaxshi xossali keramika TiO 2 aso- sida bo‘ladi. Bunday keramika 2 xil bo‘ladi: 1. Tikondalar: T60, T80, T150. 2. Termokondalar: T20, T40 raqamlar “E” ning miqdorini bildiradi. Tikondalar asosan termokompensatsiyalovchi kondensatorlar uchun ishlatiladi.Termokondalar yuqori turg‘unlikdagi kondensa- torlar uchun ishlatiladi. Dielektrik moddalar deb, shunday moddalarga aytiladiki, bularda valentli zona o‘tkazish zonasida keng man etilgan energiya bilan ajra- tilgan. Dielektriklar qattiq: (keramika, polimerlar, shisha); suyuq: (benzol, toluol, vodorod, kislorod, argon) holatda bo‘ladi. Bularda er- kin elektronlar yo‘q, bog‘liqlik valentli yoki kovalentli. Dielektriklar- 178 izolatorlar tok o‘tkazmaydilar: nisbiy elektroqarshilik δ=10 12– 10 20 om m. Dielektriklarning xarakterli xususiyati ularning qutblanishidir. (Elektr zaryadlar siljiydi). Download 6.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|