Mavz: Tafakkurning asosiy shakllari: tushuncha, musohada, xulosa chiqarish Reja

V)Bo‘ysinish munosabati. Umumiy (tasdiq, va inkor) mushohadalar bilan juz’iy (tasdiq, va inkor) mushohadalar orasidagi munosabat bo‘ysunish munosabati deyiladi. Bunda umumiy (A va Ye) mushohadaning chinligidan juz’iy
(I va O) mushohadaning chinligi kelib chiqadi.
Masalan: Barcha huquqiy munosabatlar huquq normalari orqali tartibga solinadi. (A)Ba’zi huquqiy munosabatlar huquq normalari orqali tartibga solinadi.
(V)Berilgan misoldagi A ning chinligidan V ning chinligi kelib chiqadi.
O‘zaro bir-birini inkor etuvchi mushohadalar sig‘ishmaydigan mushohadalar deb yuritiladi. Sig‘ishmaydigan mushohadalar, orasida: a) qarama-qarshilik; b) zidlik munosabatlari bo‘lishi mumkin.
a) Qarama-qarshilik munosabatlari. Qarama-qarshilik munosabatidagi mushohadalar o‘zaro bir-birini inkor qiladi; ulardan birining chinligi ikkinchisining xatoligini keltirib chiqaradi.
Masalan; Barcha ofitserlar harbiy xizmatni o‘tagan. A)Biron bir ofitser harbiy xizmatni o‘tamagan. (V)
Bu misolda A ning chinligidan V ning yolgonligi (xatoligi) kelib chiqadi.
Qarama-qarshilik munosabatidagi mushohadalar bir vaqtning o‘zida chin bo‘lishi mumkin emas. Lekin bir vaqtning o‘zida xato (yolg‘on) bo‘lishi mumkin.
Masalan; Qishda barcha qushlar issiq o‘lkalarga uchib ketadilar. (A). Qishda bironta qush issiq mamlakatlarga uchib ketmaydi (V). Berilgan har ikki mushohada: A xam, V ham xato, uchinchi (S) mushohada chin bo‘ladi: Qishda ba’zi qushlar issiq o‘lkalarga uchib ketadilar.
B) Zidlik munosabati. Bunda mushohadalar o‘zaro bir- birini tamomila inkor qiladi.~ A ning chinligi V ning xatoligini keltirib chiqaradi. Uchinchi fikr (S)ning bo‘lishi mumkin emas. Masalan: Barcha shifokorlar oliy tibbiy ma’lumotga ega. (A). Hech bir shifokor oliy tibbiy ma’lumotga ega emas. (V).
Mushohadalar orasidagi munosabatlarini mantiqiy kvadrat shaklida ifodalash mumkin:
Mantiqiy kvadrat:

A qarama-qarshilik Ye

bo‘ysunish bo‘ysunish

J qarama-qarshilik O