Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

Eski o’zbek tilida fe'llarning tuslanishi
Reja:
1. Fe'l haqida umumiy ma'lumot
2. Eski o’zbek tilida fe'llar:

a) tuslanishi

b) fe'l zamonlari
v) fe'l mayillari
3. Xulosa.

Tilshunoslikda fe'lga turlicha ta'riflar berilgan. Masalan, predmetning ish-harakatini yoki holatini ifodalaydigan so’zlar turkumi fe'l deyiladi¹. Yoki, harakat ma'nosini ifodalovchi mustaqil so’zlar fe'l deyiladi. Fe'l predmet bilan bog’lanib, uning harakatini, aktiv holatini anglatadi.² Yuqoridagilardan xulosa qilib fe'lni quyidagicha ta'riflashimiz mukin.

Fe'l semantik doirasi keng, lekin, asosan, ish-harakat hamda ish-sharakt tasavvurini beradigan xolatni anglatadi. Masalan, yemoq, kiymoq, yugurmoq fe'llari ish-harakatni, uxlamoq, tikilmoq, o’ylamoq, kabi fe'llar esa holatni bildiradi.
Eski o’zbek tilida ham fe'lning shozirgi o’zbek tilida qayd qilinadigan aksariyat semantik gurushlari, ish-harakat faoliyat, nutq, tafakkur fe'llari qo’llanishda bo’lgan.
Fe'llarning shaxs-son va zamon qo’shimchalarini olib o’zgarishi tuslanishi deyiladi. Quyida eski o’zbek tilida fe'llarnig tuslanishi, zamon, mayl kategoriyalari haqida fikr yuritamiz.
Grammatik shaxs va son bir affiks orqali ifodalanadi. Shaxs-son qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalardir. Hozirgi o’zbek tilida tuslovchilar 3 gurushga bo’lingan.
Birlik I guruh Kiplik
I -m (o’qidim) I-k (o’qidik)
II-ng (o’qiding) II-ngiz (o’qidingiz)
III- (o’qidi) III-lar (o’qidilar)

II guruh
I -man I-miz

o’qibman, o’qiyapman, o’qibmiz, o’qiyapmiz,
o’qiyman o’qiymiz

II-san II-siz

o’qibsan, o’qiyapsan, o’qibsiz, o’qiyapsiz,
o’qiysan o’qiysiz
III -di(ti) III -di(lar), -ti(lar)
o’qibdi, o’qiyapti, o’qibdi (lar),o’qiyapti(lar),
o’qiydi o’qiydi(lar)
III guruh
I. –ay, ay (in), -y, -y(in) I. –aylik, ylik
yozay, o’qiy, o’qiyin yozaylik, o’qiylik
II.-gin II.-ingiz, -ngiz
yozgin, o’qigin yozingiz,o’qingiz.
III.-sin III.-sinlar
yozsin,o’qisin. yozsinlar,o’qisinlar.
Yuqoridagi 3ta guruhdagi tuslovchi qo’shimchalarhozirgi zamon o’zbek tili uchun xos bo’lib,eski o’zbek tilida quyidagicha holda bo’lgan.
Eski o’zbek tilida ham tuslovchi qo’shimchalarning 3ta tipi farqlangan. Bular quyidagilardan iborat:
I tip tuslovchilar yoki to’la tuslovchilar:
I.-men I.-biz, -miz.
II.-sen II.-siz
III.- III.-
II tip tuslovchilar yoki qisqargan tuslovchilar:
I.-m I.-q,-k
II.-ng (ng) II.-ngiz, nuz.
III.-sы ,si III. -sы ,si
III tip tuslovchilar fe'lning buyruq -istak maylida qillanadi.
Fikrlarning isboti sifatida quyidagicha misollarni keltirish mumkin.
Men shahr ichra qilurmen manzil Yo’qsa filhol chiqarmen hosil. (Sh.N)
Hanuz Qandoxor tarafi bormoqni yo chopqun1 uchun tog’ va tuzni axtarmoqni jazm qilmagaymiz (B.N)
Yuzi navruzi vasli iydini, Bobur, g’animat tutmagaysen, (B.N).
Bir labi nong’a bilurso’z mushtoj, Barcha ul kong’a bulurso’z mushtoj. (Sh.N)
Ittifoq2 aylangiz emdi bizga,
To jafo yetmagay andin so’zga. (Sh.N)
Izzat va martabangga nazar solmoqdaso’z(Sh.N)
Avval Poyanda Sultonbegi bila yukunub3 kirushtum (B.N)
Langari4 Mir G’iyos navoshisida5 Kobulg’a ne yil bila borurmizni kengashtuk (B.N)
Ul iroq6 bilsa yaqinroqni kiring,
Kirgon eldin yurubon barcha sirung. (Sh.N)
Emdi yod aylangiz ul shohlarni,
Shohlik siridin ogohlarni. (Sh.N)
Men ham har tashvish va mashaqqat bilsa kirayin, shar nechuk el toqat qilib tursa turayin (B.N)
Men yorug’imdag’i7 yigitlarga dedimkim: tushub zirlang (B.N)
Iqug’uvchi ma'zur tutsun, eshituvchi taarruz8 maqomidin9 itsun(B.N)
Shazora10 va nakdoriy cheriklarini11 yig’ib mustoid12 va mukammal yursunlar. (B.N)
Keltirgan misollardan kirinib turibdiki, tila tuslovchilar sifatdosh va ravishdosh formalariga hamda -g’ay -gey -qay -key -moqda - mekda qo’shimchalai so’zlarga qishilgan. +isqargan tuslovchilar esa -di -di -ti -ti qo’shimchali formalarga va shart formadagi fe'llarga qishilgan. Bular eski o’zbek tilidagi tuslanish va tuslovchi qo’shimchalar shaqidagi fikrlar edi.
Fe'llardagi zamon esa ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabati bilan aniqlanadi. Ish harakat nutq so’zlari turgan paytdan oldin, nutq so’zlanayotgan paytda, undan sing bajarilishi mumkin.1
Eski o’zbek tilida esa zamonlarni belgilashda ikki shususiyatni esda tutish shart, ya'ni maxsus kirsatkichlarga tayanuvchi grammatik zamon va mantiqqa tayanuvchi mazmuniy zamon. Eski o’zbek tilida
fe'l zamonlari kirsatuvchi qo’shimchalarning ishlatilishida bir tomondan eski turkiy til davri bilan yaqinligi bilishdan tashqari, ayrim jishatlari bilan shozirgi o’zbek tiliga yaqinlasha borgan.
Eski o’zbek tilidagi itgan zamon fe'llari tuzilishi jishatidan dastavval ikki gurushga bilinadi:,
a) o’tgan zamon fe'lining sintaktik (sodda) formalar;
b) o’tgan zamon fe'lining analitik formalar.
O’tgan zamon fe'llari bu davrda quyidagicha hosil bo’lgan:
o’tgan zamon fe'lining sintaktik formasi -di, -di -ti -ti affiksli fe'llarga tuslovchi qo’shimchalar qishish bilan xosil bo’lgan. Buni quyidagicha jadvaldan bilib olish mumkin:
Birlik Ko’plik
I. –Dыm –dim -do’m -dum –Dik –dыq -do’q -duq
II. -Ding –dыng -do’ng -dung -Dingiz –dыngiz
III. -Di –dы -Di –dы
Misollar:
Subshdin13 burun mavjud14 ixtiyor qilib, otlandim. (B.N).
Ot maslashatig’a bir kun bu yoqasida otqa dam berduk, ot arpasini tugatgach, otlanduq. (B.N)
Deyildikim, Silekunti asramading,
Loshurda beklarga necha borib qishilding? (B.N)
Bu Tanbal ne miqdor kishidurkim, muncha dag’dag’a15 va tarddud16 tortdingiz. (B.N)
Xoja Kalon ham /aznidin ushbu kun keldi (B.N)
Muhammad Sulton Mirzo va Odil Sulton, izga beklar munda kelib, mulozamat qildilar (B.N).
Bu davr tilida jarangso’z bilan tugagan izakka qo’shimchalar bilan ham jarangso’z shakli qishilgan. Masalan, Ishal ikkit qilichkim, bizning bila urushur uchun belga bog’lab edi, biynig’a osdilar.(B.N)
Bishat suvining jilavidin quyiroq guzar17 bila kechib tushtuk . (B.N)
Oqshomi rezandaliq18 bilib, isitdim bu yitalga tortdi. (B.N)
Ba'zi araq, ba'zi biza eshitilar(B.N)
-mish -mish shaklli itgan zamon fe'li ham eski o’zbek tili davrida iste'molda bilib, bunda so’zlovchi
iz kizi bilan kirmagan, itmishda sodir bo’lgan voqeani ifodalaydi. Misollar:
Chandirini mushosara19 qilg’onda xabar keldi,
Kobulda tengri xukmini butkarmush.20 (B.N)
Yirq yerlardin kelib Kira -katlarida soch va soqol qirqarmishlar(B.N)
Afg’onlar urushmoqdin otiz bilsalar, g’animlarning oldida it tishlab kelar emish. (B.N)
Bu shaklga shaxs-son qo’shimchasi I shaxs birlikda tiliq va qiqa shaklda qishilgani hamda boshqa shaxslarning qo’shimchasi tiliq sholda qishilib ishlatilgan: aytmishsen,aytmishmen, aytmiham, aytmishb
iz, aytmishso’z kabi1.
Eski o’zbek tili davrida -g’an -gan, -qan- kan qo’shimchali itgan zamon sifatdosh shaklining itgan zamon fe'l manosida qo’llanish holati ham uning shozirgi o’zbek tiliga yaqinlasha borishini kirsatadi:
Derlarkim, ushbu yerda keldirgandin sing bu darz21 bilg’ondur (B.N)
Bular da'vo bila Boysung’ur mirzodin ayrilib, Sherzodni saklag’ali kelgandurlar.(B.N)
Ushbu oy ichra kelib olg’andur (Sh.N.)
Bu shakl eski o’zbek tili davrida -er tiliqso’z fe'li -durur -turur holat fe'lining turli kirinishlari bilan qillangan. Bu holat shozirgi o’zbek tilida ham uchraydi.
-b (ib -ib -ub -vb) affiksli ravishdosh asosida ham eski o’zbek tilida itgan zamon fe'llari yasalgan:
Sheroz ishi mundoq bilg’och, bechora bilub kelibtuturlar. (B.N)
Obxona22ning eshigida turg’onlar bir zamondin sing muloshaza qilurlar, kirarlarkim, mirzo qochibdur. (B.N)
Bu fursatlarda xabar keldikim, tengri rashmatig’a boribdur. (B.N)
So’z ham tuno kun urushib bostiribso’z. (B.N)
Itgan zamon fe'lining analitik formalari kiproq tiliqso’z fe'llar orqali shosil bo’lgan: Ulug’ otasi mig’uldin kelgan ekandur.
Otasini Ulug’bek Mirzo rioyat23 qilub erdi, +ibuzni yaxshi cholur erdi. (B.N) Majlisda goshi bir necha kunduz ilturub erdi. (B.N)
Novkarni yaxshi saxlar edi, riza tutmas edi. (B.N)
Samarqanddin mening bila chiqib edilar. (B.N)
+ishiqlarni yaxshi aytur edilar. (B.N)
Shozirgi zamon fe'li ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytda bajarilayotgan yoki bajarilamayotganini bildiradi.
Hozirgi zamon fe'li ma'no jishatdan ikki turga bilinadi:
a) shozirgi -kelasi zamon fe'li;
b) shozirgi zamon davom fe'li;
Ushbu zamon fe'llari -a (y),-yap, -moqda, yotib qo’shimchalari bilan shosil qinlinadi. Lekin eski o’zbek tilida boshqacharoq tarzda bo’lgan.
Eski o’zbek tilida shozirgi- kelasi zamon fe'li -r(-ar -er -ur -vr) qo’shimchalari bilan shosil qilingan. Ba'zan I shaxsda qisqa shaklning qishilish holati ham uchraydi. Misollar:
Shar necha el tilamas, men tilaram, El meni siylamasa, men siylaram.(Sh.N)
Bir labi nong’a bilurso’z mushtoj (Sh.N)
Eski o’zbek tilida shozirgi -kelasi zamon -g’ay, -gay qo’shimchalari orqali ham ifodalangan.
Nag’ar yili bila, yo Farshul yili bila yonilg’ay (B.N)
Tengri xech musulmong’a bu baloni bermagay (B.N)
Shozirgi-kelasi zamon ma'nosi bu davr tilida ba'zan, -g’u -gv, qu -kv qo’shimchali fe'lga shaxs-son qishi
mchasini qishish asosida ham yasalgan:
Shar kimki vafo qilsa vafo topg’usidir.
Shozirgi -kelasi zamonning bilishso’z shakli -ma -men qo’shimchasi asosida yasalgan.
Sendin nafese murod topman,Ishqingda kingulni shod topman (B)
Eski o’zbek tilida xozirgi zamon davom fe'li ma'nosi asosan,-a -e(y) qo’shimchali ravishdosh asosida shosil qilingan:
Mansurning qizi Yusuf zayning moli bila keladur.(B.N)
Bu mashal ul navoshidag’i ellir qalin qush oladurmar.(BN)
Shozirgi zamon davom fe'lining -moqda-mekda qo’shimchasi bilan yasalgan kirinishi kam darajada bilsa ham eski o’zbek tilida mavjud bo’lgan.1 Kelasi zamon shozirgi o’zbek tilida ikki xil:
a) kelasi zamon gumon fe'li;
b) kelasi zamon maqsad fe'li.
Va bu fe'llar -r-ar, -moqchi -digan qishichalari bilan shosil qilingan. Lekin eski o’zbek tilida butunlay boshqa il bilan shosil qilingan.
Asosan, -g’ay -gay -qay -kay qo’shimchalari bilan, qisman esa -asi -esi qo’shimchalari bilan shosil qilningan. Misollar:
Kim bu qirg’on sori moyil bilg’ay,
Moyildin ango ne shosil bilg’ay. (Sh.N)
Xumoyunga yildosh bilib, ixlos24 kirsatgaylar (B.N)
Ul podshox bilg’onda men nechuk aning qoshig’a borg’aymen (B.N)
Eski o’zbek tilida fe'l zamonlari yuqoridagicha bo’lgan:
Fe'l mayli deb ish-harakatning voqelikka munosabatini kirsatuvchi ma'no va formalar yig’indisiga aytiladi.
Fe'lning asosiy va mushim mayl turlari 3 ta:
a) buyruq-istak mayli;
b) darak (aniqlik)mayli;
v) shart mayli.
Eski o’zbek tilida ham shozirgi o’zbek tilidagidek 3 xil fe'l mayli mavjud bo’lgan.
Demak, buyruq-istak mayli shaqida fikr yuritamiz. Avvalo, ish-harakatni bajarishi yoki bajarmaslik shaqida buyurish,istak, sirash, iltimos, maslashat, chaqirish ma'nolarini ifodalaydigan fe'l
formasi buyruq-istak mayli deyiladi.
Eski o’zbek tilida buyruq-istak mayli kip formali bo’lgan va bir qancha qo’shimchalar orqali shosil qilingan.
Buyruq-istak maylining I shaxs birligini, asosan -(a) yin (-e)yin qo’shimchalari va bundan tashqari -a (y), (e)y -g’ayin -geyin, -g’ayim -geyim, -(a) -yim (e)yim hamda eski o’zbek tilining ilk davrida -g’an -gem qo’shimchalari shosil qilingan. Misollar:
Firoq26ing ichrpa yig’idin nechun yig’ay izni,Yoshim bosh urdi jashong’a ne nav' yoshurayn(B)
Ne qilayin sening bila, ey til,Jishatindin mening ichim qondur(B.N)
Buyruq-istak maylining I shaxs kipligi eski o’zbek tilida aksariyat -aling -eling; -alin -elim, -(a)li, -eli; -(a)liq -(e)lik; -a (yiq)-eyik; qisman-(a)yliq ; (e) yilik qo’shimchalari bilan shosil bo’lgan. Misollar:
Andijong’a chekali bizlar lashkar, Tuzash ul sari oshangi safar.(Sh.N)
Xonlaning ashvolini dag’i ijmov27 bila zik qilaling.(B.N)
Men dedimkim, bu oz kishidur, turub ot solaling.(B.N)
Buyruq -istak maylining II shaxs birlik shakli eski o’zbek tili davrida fe'l izagiga -g’il -gil, -qil kil qo’shimchalari va bu qo’shimchalarining fonetik variantlari bo’lgan -g’in -gin -qin -kin qo’shimchalari orqali shosil qilingan. Misollar:
Bu turg’on muzdur mardak25larni tutib boglagil. (B.N)
Yana bir necha yigit qishgin. (B.N)
Men dedimkim, rost aytqin. (B.N)
Buyruq-istak maylining II shaxs belgili kipincha qo’shimchaso’z ham ishlatilgan .
Eski o’zbek tilida buyruq-istak maylining II shaxs kiplik shakli, asosan, -ng-ing-ing-ung-vng qo’shimchalari bilan shosil qilingan. -ngiz -ngiz -ingiz -ingiz-ungiz -ungiz -vnguz-vngvz shaklari va -nglar-ngl
er-inglar-ingler-unglar-vngler-ngizlar-ngizler-ingizlar -ingizler qo’shimchalari bilan esa nisbatan kamroq xosil qilingan. Misolar:
Cheriningiz bilan Gang suvini nari yonida tushung. (B.N)
Ul iroq bilsa yaqinroqni kirung,Kirgan eldin yurubon barcha sirung(Sh.N)
Eshdi yod aylangiz ul shoshlarni,
Shoshliq sirridin ogoshlarni.(Sh.N)
Dedi: "Ey xalq, bilinglar tashqiq28
Kim budur xon Shayboniyg’a tariq"(Sh.N)
Buyruq -istak maylining III shaxs birligi eski o’zbek tilida -sun -svn qo’shimchasi orqali yasalgan. Kiplikni ifodalash uchun esa bu qo’shimchalarga -ler -lar qishilgan. Ayni paytda kiplik kirinishini qishmasdan ham bu davr tilida -sun -svn orqali ham kiplik ma'nosi anglatilgan.1 Misollar:
Jashongir Mirzog’a kishi yuborildikim, yovuq bilsa kelsun.(B.N)
Shar yerda mushkul ish tutsa, bizni nazarig’a kelturub yod etsun. (B.N)
Bu davozada bizning kishi tursun (B.N)
Men bir necha kishi bila qirg’ong’a kiriy, izgalar tashqari kirsunlar.(B.N)
Eski o’zbek tilida shabar(aniqlik) mayli maxsus kirsatkichka ega bilmagan. Ish-harakatningamalga oshgan yoki oshmagani bildiradi:
Xoja filshol xabosat qilib, aning deganin aytdi (B.N)
Ikki-uch kuchdin sing Obi Istodag’a yetduk .(B.N) Parvondin quyiroq sadbarg lola bilur (B.N)
Shart mayli esa ish-harakatning yuzaga chiqishi shart qilib qiyilganligini ifodalaydigan fe'l formasidir. Shart mayli formasining shosil qilinishida eski o’zbek tili bilan shozirgi o’zbek tili irtasida deyarli farq yiq Shart mayli esk o’zbek tili davrida, asosan, -se -sa qo’shimchasi bilan ifodalangan va ular shaxs-sonda tuslangan:
Buni quyidagi misollarda kirish mumkin:
Bila olg’aymukim, men borsam, ham kichik xon dadamni kirsam (B.N)
Borsangiz aning iligida bilsak, xatar eshtimoli kipdir (B.N)
Shar na kim sen desang, andog’ qiloli, Kecha -kunduz qoshinga yig’iloli. (Sh.N)
Chun bormayso’z, shar qayon bosangiz, xizmatta bilg’imizdur (B.N)
Agar kizingiz qirqsa, kizingizni bog’lab yurib riboru bilaling (B.N)
Farmonlar bilsakim, mening so’zimdin chiqmasalar (B.N)
Eski o’zbek tilida shart maylining analitik shakllari -se -sa -erdi, -se -sa -edi tarzida qillanilgan.
Shar qaysi sayrgoshqa tushilsa edi,
Yusuf Ali kikaltosh29 bir nav' osh tortar edi (B.N)
Gar meshr bila bu charx30 evrulsa31 edi,
Jonlandin aning javfi kerak tilsa edi (B)
Eski o’zbek tilidagi fe'l mayillari yuqoridagicha tarzda bo’lgan.
Yuqoridagi fikrlardan va misollardan kelib chiqib shuni shulosa qilish mumkinki, eski o’zbek tili davridagi til shozirgi o’zbek tiliga yaqinlasha borgan. Buni, ayniqsa, fe'llar misolida kirish mumkin. Lekin, ayrim fe'l kirinigshlari shozirgi o’zbek tilidan tubdan farq qiladi. Eski o’zbek tili davrida A.Navoiy, Z.M.Bobur, M.Solish, Lutfiy, Atoyi kabi shoir va adiblar barakali ijod qilishgan va eski o’zbek tilining sayqallanishi va rivojlanishiga katta shissa qishishgan.

Tushunarso’z so’zlar lug’ati

1. chopqun-talon-taroj
2. ittifoq-birlashish
3. yukunmoq-egilmoq
4. langar-g’aribxona, yilovchilar qinadigan joy
5. navoshi-atroflar, mamlakatlar
6. iroq-yiroq, uzoq
7. yovuq-yaqin
8. taarruz-qarshilik kirsatmoq
9. maqom-daraja, bosqich
10. shazora-afg’on qabilasi
11. cherik-qishin, lashkar
12. mustaid-iste'dodli
13. subsh-tong
14. ma'jun-asalgan aralashtiriladigan dorivor it
15. dag’dag’a-qirqinch, daxshat
16. taraddud-ikkilanish
17. guzar-kechuv joyi
18. reza-mayda
19. mushosara-qamal
20. butkarmoq-tuzatmoq
21. darz-yoriq, siniq
22. obxona-yotoqxona
23. rioyat-e'tibor, shurmat
24. ishlos-berilganlik
25. mardak-engiltabiat, pastkash erkak
26. firoq-ayriliq
27. ijmol-qisqalik
28. tashqiq- xaqiqat
29. kikaldosh-sut emishgan
30. charx-taqdir
31. evrulmoq-aylanmoq

Foydalanilgan adabiyotlar:

M.Asqarov,X.Abdurahmonov. O`zbеk tili grammatikasining praktikumi. T.: O`qituvchi, 1972 y.

S.Amrboеv, I.Azimov. O`zbеk tilining tarixiy grammatikasi.
G`.Abduraxmonov, Sh.Shukurov. O`zbеk tilining tarixiy grammatikasi. T.: O`qituvchi, 1973 y.
M.Asqarov,K.Qosimova, H.Jamolxonov O`zbеk tili. T.: O`qituvchi, 1989 y.
A.Mujtorova, U.Sanaqulov. O`zbеk adabiy tili tarixi. T.: O`qituvchi, 1995 y.
B.To`ychiboеv. O`zbеk tilining taraqqiyot bosqichlari.
T.: O`qituvchi, 1996 y.
Yo.G`ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzahmеdov. O`zbеk tili o`qitish mеtodikasi. T.: O`qituvchi, 1975 y.
Hozirgi o`zbеk adabiy tili. 1-jild. T.: Fan, 1966 y.