Mavzu: 16-17asrlarda Yevropada ilmiy bilimlarning rivojlanishi

II BOB XVI—XVII ASRLARDA G’ARBIY YEVROPADA TEXNIKA TARAQQIYOTI.

2.1 XVI-XVII asrlarda G'arbiy Yevropada ilmiy bilimlarning rivojlanishi.

Texnika taraqqiyoti1. Manufaktura asosan dunarmandchilik harakterida bo’lib, buyumlar deyarli butunlay kul kuchi bilan ishlanardi. «Manufaktura davriga xos mexanizm ko’pgina qismiy ishchilar- dan iborat jami ishchining uzidir». Manufakturadagi mehnattaqsimoti ijtimoiy mehnat unumdorligini xiyla oshirgan edi. Manufakturada mashinalardan onda-sondagina foydalanilardi. Ayrim ishchining san’ati, madorati, u uz shaxsiy asbob-uskunasida bajaradigan operatsiyalarning tezligi va anikligi asosiy narsa bo’lib kolaverdi. Shu sababli manufak­tura davrida texnika taraqqiyoti umuman dali sust bordi. XVI—XVII asrlar davrida texnika sodasidagi kashfiyotlar nisbatan dali kam edi. ^ar dolda manufakturaning rivojlanishi kelgusidagi sa- noat revolyutsiyasi uchun, mashinalar va mashina ishlab chika- rishining vujudga kelishi uchun muayyan sharg-sharoitlarni yaratdi. Ish operatsiyalarini soddalashtirishning uzi va bu ope­ratsiyalarning manufakturada doimo mexanik tarzda gakrorla- nishi mexanikaning fan sifatida rivojlanishi uchun turtki bernshi kerak edi. Ayni vaqtda manufaktura yuqorida lana boshlangan ednkn, bu mashnnalar rivojlangan kapita- lizmning keyinchalik yaratilgan mashinalarining bevosita utmishdoshlari bo’libqoldi.
Kon ishi va metallurgiya. Kon ishi soxasida XV va XVII asrlarda avvalo chuyanni eritishda, toshkumirdan foydalanish yo’lida astoydil xarakat qilindi. Bu jixatdan Angliyada lord Dehli eng katta muvaffaxiyatlarga erishdi. U 1621 yilda «Toshkumirdan foydalanish yuli bilan temir rudasini eritish xamda undan chuyan quyilma yoki g’o’la ishlab chiqarish» uchun patent oldi. Birok, Dehlining kashfiyoti aslida katta amaliy axamiyatga ega bulmadi. Angliyada mineral yoqilg’i asosida chuyan ishlab chiqarishmuammosi XVIII asrning boshlaridagina uzil-kesil xal etildi⁴.
XVI—XVII asrlar davrida suv kuchidan foydalanish muammosi ancha muvaffaqiyatli xal etildi. Yuqoridan suv tushirib aylantiriladigan suv Fildiragini yanada takomillashtirish yordamida shalola va tog’dagi daryolardan kon sanoati extiyojlari uchun keng foydalanish imkoniyati tug’ildi. Bu jixatdan usha davrda Angilyadan tashqariayniqsa Shvetsiyada katta muvaffaqiyatlar qo’lga kiritildi. XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada va Angliyada bug’ nasoslari ko’rishyo’lida muvaf faqiyatli urinishlar bo’ldi (1690 yilda Deni Papin kashf qilgan atmosfera bug’ mashinasi tezda 1698 yilda Angliyada Nyukomen va Kauli tomonidan takomillashtirildi). Bu nasoslarda porshenning xarakati xavoning atmosfera bosimi yordamida emalga oshirildiq porshenning orkaga xarakati esa xavo bosimidan oshib ketgan bug’ bosimining yordamida amalga oshirilardi. Fizika qonunlarini bilishga asoslangan bu kashfiyot XVIII asrda bug’ mashinasini ixtiro qilishning bevosita utmishdoshi bo’ldi. XVI—XVII asrlarda yangi muvaffaqiyatlarga erishildi — metallni domnada ishlab chiqarishqadim zamonlarda va o’rta asrlarda deyarli XV asrning oxirlarigacha xukm surib kelgan xom ashyoni purkash usuli deb ataladigan eski usulni uzil-kesil bartaraf etdi. Harorati yuksak darajaga yetadigan ulkan domna pechlari juda ko’p metallni suyuq xolga keltirar, natijada ishlanayotgan metallga xar qanday shakl berish mumkin bular edi.
G’arbiy texnikaning usishi va artilleriyaning rivojlanishi. Harbiy texnikaning rivojlanishi metallurgiyaning taraqqiyotiga katta ta’sir kursatdi. O’qotar qurollar (mushketlar, tuplar va boshqalar)ning qo’llanila boshlashi natijasida metallga extiyoj juda xam ortib ketdi. Tup yasashning uzi sanoatning yangi tarmog’ini yuzaga keltirdi. Boshda tuplar temirdan yasalar va tosh o’qlar bilan otilar edi (XIV asrning 60- yillarida fransuz va italyanlarning tuplari). Keyinchalik qurolning bu xilini misdan kuyadigan bo’ldilar (XIV asr oxiri), otganda esa sochma o’q bilan o’qlab (temir pitra vachuyan o’q bilan o’qlab) otardilar. 1543 yilda Angliyada chuyandan quyilgan tuplarni ishlata boshladilar. Mushket hozirgi zamon miltig’ining utmishdoshidir, mushketlar dastlab pilta qo’yib otilardi. XVI asrda esa pilta miltiqo’rnini chaqmoq toshli miltiq egalladi. Artilleriya son jihatdan XVI—XVII asrlardayok ommaviy qurolga aylangan edi. 1618—1648 yillardagi Uttiz yillik urushda damda Angliyada XVII asrning urtalaridagi fuqarolar urushi davrida (1642—1649) tuplardan keng foydalanildi. 1652 yilda Angliyada respublika hukumati artillerlya parkidagi tuplar sonini 1500 taga yetkazishni muljallab qo’ydi.
Dastlab XIV asr o’rtalarida paydo bo’lgano’qotarmiltiqhar holda juda sekin rivojlanib bordi. Kemasozlikdagi va kemalar qatnovidagi muvaffaqiyatlar. XVI va XVII asrlarda kemasozlik va dengizda kemalar qatnovi sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. kemalarning tonnasi ortishi bilan birga (XVI asrda kemalarning urtacha tonnaji 500 tonnadan. 1000 tonnagacha borardi), ularning ha- rakat qilishi dam tezlashdi. Bunga murakkab yelkanlar sistemasining rivojlanishi orqasida erishildi. Yangi kemalarga juda ko’p machta urnatilar, machtalarning bir qismi bir-biriga ulangan bular va juda ko’p yelkanlar kurilardi. Yelkanlarni kombinatsiyalashtirib, kemalar har qanday shamolda (hatto ruparadan esgan shamolda dam) istagan tomonga suzishi mumkin bulardi. Faqat hech qanday shamol bulmagandagina (shtil vaqtidagina) kemalar turgan joyida ozmi-ko’pmi tuxtab qolishga majbur edi. XVI asr oxirida va XVII asr boshida kemalarning palubalariga metall (mis yoki pulat) taxtalar yotkiziladigan bo’ldi.
Kema bosib utgan yulni kuyoshga karab belgilab beruvchi XVI asrda takomillashtirilgan kompas va astrolyabiyadan tashqari, dengizchilar XVI—XVII asrlarda teleskoplar, xronometr va sekstantdan keng foydalandilar. Dengiz kartalari uzoq dengiz safarlarida kema ekipajining zarur ashyosi bo’libqoldi. XVI asrning urtalari va ikkinchi yarmidagi eng yirik dengiz kartografi Golland Gerard Kremer (yoki lotinchasiga Merkagor) bo’lgan edi. U 1512—1594 yillarda yashagan.Ana shularnnng xammasi natijasida kemalar xarakatining tezligi ancha oshdi. XIV—XV asrlarda dengizdagi sayoxat kuniga o’rta xisobda 18—20 milya1 bilan ulchansa, XVI asrning oxiri — XVII asrning boshlarida ob-xavo qulay bo’lgan kunda kuniga 30—40 milya yul bosildi⁵.
To’qimachilik sanoati. To’qimachilik sanoati soxasida XVI— XVII asrlarda ishlab chiqarish protsessining detallashgan operatsiyalarga yanada ko’proq bo’linishi g’oyat katta axamiyatga egadir. Angliya movut sanoati mexnatni keng ko’lamda texnika jixatdan taqsimlashning ayniqsa ajoyib manzarasini vujudga keltirgan edi. Movut ishlab chiqarishda 12 ta aloxida operatsiya: ivitish, yuvish, junni tozalash va tarash, ipni kalavalash va pishitish, tukish, presslash, tukini kirkish, materiyadagi tugunlarni yo’qotish, buyash va nixoyat oxor berish operatsiyalari bulib, bu ishlar materiallarning bir ustaxonadan ikkinchisiga utkazish yuli bilan izchil tarzda amalga oshirilardi, shu tarzda bir kiyimlik movutni ishlab chiqarishda turli ixtisosdagi o’nlab ishchilar qatnashar edi.
XVI asrning oxirlarida Gollandiyada va deyarli shu vaqtda Angliyada yangi lentali tuquv dastgohi deb ataluvchi dastgoxning ixtiro kilinishi tukimachilik ishlab chiqarishini rivojlan- tirishda juda katta axamiyatga ega bo’ldi. Bu dastgoxda ensiz jun va jun aralashgan yoki jun-ip gazlamalar tayyorlanardi. Bir ishchi bunday stanokda bir yula 10, 20 va undan ko’proq xar xil rangdagi lentalar tayyorlab berardi.
XVI asr oxiridayok ip yigirish mashinasining va deyarli bir asrdan keyin yangi tukuv dastgohining ixtiro kilinishi navbat- dagi sanoat revol-yutsiyasini tayyorlashda zarur boskich bo’ldi. Bu sanoat revolyutsiyasi Angliyada XVIII asrning urtalari va ikkinchi yarmida tukimachilik sanoatida, uning eng yosh tarmog’i gazlama ishlab chiqarishida ruy berdi.
Avtomatlarning kashf etilishi. XVI—XVII asrlarda Yevropa- da soat ishlab chiqarish tobora kengayib bordi. XV asrning oxirlarida prujinali chuntak soatlari yaratildi. Soat ishlab chiqarish markazlari turli mamlaqatlarda: Fransiyada (Parij), Niderlandiyada (Antverpen va Amsterdam), Shvetsariyada (Jeneva va Gevshatel) bunyodga kelgan edi. XVII asrning urta- larida Gollandiyada mayatnikli devor yoki minora soatlari ixti­ro qilindi. Soat o’rta asrdan yangi zamonga o’tish davridagi dastlabki ma’lum avtomat edi. Ayni vaqtda manifaktura davrida tegirmonlar tobora keng tarkaldi. Asrning boshlari va o’rtalarida tegirmonlar, asosan, shamol va suv yordamida ishlardi. XVI—XVII asrlarda sanoatda xam tegirmonlar — movut maydalab beradigan, qog’oz (qog’oz tayyorlaydigan) va shu singari tegirmonlar keng tarqaldi. Yangi tabiiyotshunoslik. G’arbiy Yevropada xo’jalikning kapitalistik formasi paydo bulishi va murakkabroq texnikaning taraqqiy qilishi bilan tabiiyotga qiziqish kuchaydi. Uygonish davrida faqat gumanitar fanlar va tasviriy san’atgina ri­vojlanib qolmay, balki anik matematik va tabiiy fanlar ham g’oyat zur muvaffaqiyat bilan rivojlana boshlagan edi.
Leonardo da Vinchining olim, matematik va fizik sifatida g’oyat katta axamiyatga ega bo’lganligini yuqorida aytib o’tgan edik. XVI va XVII asrlarda olam to’g’risida kishilarning traditsion tasavvurlarini tubdan uzgartirgan genial astronomlarning butun bir pleyadasini yetishtirib berdi. Bu pleyadada olamning tuzilishi to’g’risida yangi ta’limot yaratgan, ya’ni geliotsentrik sistemani (Yer va boshqa planetalarning quyosh atrofida aylanishi xaqidagi ta’limotni) yaratgan polyak olimi Nikolay opernik(1473—1543) g’oyat faxrli urin tutadi. «Din soxasida Lyuterning papa bullasini qo’ydirishi qanday urin tutgan bulsa, tabiiyotshunoslikda Kopernik ijodi xam shunday urin tutgan edi». Kopernik ta’limotini Italiyada keng yoygan va uning ishini davom etirgan mashxur Jor da­no Bruno (1550—1600) bo’ldi. Uzining filosofik karashlari bilan cherkov dogmalariga qarshichiqqan Bruno inkvizi­siya changaliga tushib, Rimda o’tda qo’ydirilgan va undan oldin ko’pvaqtlar turmada qamoqda yotgan edi. German astronomi Iogann Kepler (1571 —1630) va italyan olimi G a l i- leo Galiley (1564—1642) yangi astronomiya nazariyasining to’g’ri ekanligini uzilkesil isbot etgan edilar. Fransuz oli­mi—filosof Rene Dekart (1596—1650) matematika soxasida g’oyat katta kashfiyotlar qilgan edi, u algebra tenglamalari bilan geometriya urtasida bog’lanish borligini belgilagan va yangi fan — analitik geometriyani kashf etgan edi.
Gollandiya olimi Xristian Gyuygens (1629—1695) kashf qilgan mayatnik xarakati xaqidagi ta’limot mexanik fi-- zikada juda muxim ixtiro bo’ldi. Uning «Chaykaluvchi soat yoki mayatnik xarakati tuFrisida» degan asari Parijda 1673 yilda nashr etildi. Ammo bundan ilgari 1653 yildayok Gyuygens mayat- nikli soat konstruksiya qilgan va bu soat tezda keng tarkalib ketgan edi. Qon aylanishining ixtiro kilinishi meditsina sohasidagi yirik kashfiyot bo’ldi. 1553 yilda Jenevada Kalvin tomonidan o’tda kuydirilgan ispan vrachi Migel Servet (1511 —1553) bu kashfiyotga ancha yaqinlashib qolgan edi. Qon aylanishi qonunini «hayvonlarda yurak va kon xarakati xaqida •anatomik tadkikot» degan ilmiy asarning avtori ingliz vrachi va anatomi Vilyam Garvey (1578—1657) 1628 yilda uzilkesil ixtiro qildi.
Yangi falsafa. Tabiiyotning rivojlanib borishi bilan birga yangi falsafa xam vujudga kela boshladi. Yangi burjua falsafasi tajribaviy tabiiyot fanlarining xulosalariga tayanardi. Bu falsafa olamni din yordami bilan emas, balki uning uzidan kelib chiqqan tajribalarga asoslanib tushuntirishga urindi. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida yashagan ingliz olimi Fryensis Bekonning (1561 —1626) xamda XVII asrda o’tgan atoqli faylasuf — yuqorida nomi tilga olib utilgan fransuz faylasufi va matematigi Rene Dekart va golland faylasufi Benedikt (Barux) Spinozaning (1632—1677) asarlari yangi materialistik sistemaning rivojlanishida g’oyat katta axamiyatga ega edi. Bundan ilgarigi tegishli boblardaularning yangi, materialistik va ratsionalistik tafakkur vakillari sifatidagi axamiyati, ularning uz falsafiy karashlarida uz zamonalaridagi tabiiyot fani ma’lumotlariga tayanishga intilishlari, ularning tadkikotning anik fanlarga yoki aklidrok ning puxta muloxazalariga tayanuvchi yangi ilmiy metodini topish yo’lidagi urinishlari ta’kidlab kursatilgan edi. Har uchala buyo’q faylasuf uchun yagona naturfalsafiy konsepsiya yaratish yo’lidagi urinish xarakterlidir. Bu konsepsiyada dunyoning evolyutsiyasiuning realligi va bilish mumkinligiga asoslangan xolda tabiiy va qonuniy tarzda tushuntirilar edi.
Yangi ilm-fanning cherkov-sxolastik dunyokarashi bilan kurashi. Yangi fan va yangi falsafa yoshini yashab bo’lgan sxolastika bilan shiddatlikurashda rivojlandi. Yangi fan namoyandalarini katolik cherkovi, keyin protestant cherkovi xam juda qattiq ta’qib qilib bordi⁶.

2.2 Tabiatshunoslikning boshqa sohalarining rivojlanishi

Kopernik geografik ilmiy bilimlar
Kimyo, geologiya, geografiya, botanika va zoologiya kabi fanlar sohasida hozirgacha faqat faktlarni to'plash va tavsiflash ularning umumiy nazariy tushunchasi va qonuniyatlarini kashf qilmasdan amalga oshirildi. Biroq, bu erda o'rganish usullari ham tubdan o'zgardi. Qadimgi donishmandlarning obro'-e'tiboridan voz kechildi va bilim jonli kuzatish va tajribadan olingan. Kimyo sohasida ko'plab yangi moddalar ma'lum bo'ldi va ularning xossalari o'rganildi. Alchemy hali to'liq bartaraf etilmagan, ammo bu ko'pincha o'z tajribalari orqali alohida moddalar va elementlarning xususiyatlarini aniqlashtirishga yordam berdi. Geologiya va mineralogiya bo'yicha bilimlarini kengaytirdi. Bu fanlarda nemis olimi va amaliyotchisi Georg Bauerning (Agrikola) (1494-1555) konchilik va metallurgiyaga oid ishlari katta ahamiyatga ega edi.
Geografik tasvirlar ancha kengaydi. XVII asr oxiriga kelib. Ovrupoliklar yer sharining barcha qit'alari va ularning o'simlik va faunasi, iqlimi va dengiz oqimlari haqida allaqachon bilishgan.Faqat muz bilan qoplangan Arktika va Antarktida hali ham noma'lumligicha qolmoqda. Dunyoning aniqroq xaritalari tuzildi. Gerxard Kremer (Merkator) (1512-1594) kartografiya rivojiga katta hissa qo'shgan. Asosiy xarita proyeksiyalaridan biri uning nomi bilan atalgan.
Botanika va zoologiyada eskizlar bilan ta'minlangan o'simliklar va hayvonlarning ko'p jildli tavsiflari paydo bo'ldi. G'arbiy Evropaning ba'zi mamlakatlarida botanika bog'lari va muzeylar tashkil etilgan. O'simliklarni tasniflashga urinishlar qilindi. Anatomiya va tibbiyotda ulkan taraqqiyot kuzatildi, bu ko'p jihatdan tabiiy fanlarning umumiy rivojlanishi va eksperimental usulning qo'llanilishi bilan bog'liq edi. Ilmiy anatomiya rivojiga amaliyotda mustahkam o'rin olgan anatomik dissektsiyalar hissa qo'shdi. Atoqli shveytsariyalik shifokor va kimyogari Filipp Teofast fon Gogeym (Paracelsus) (1493--1541) hayvon va odam organizmida sodir bo'ladigan fiziologik jarayonlar noorganik tabiatda sodir bo'ladigan kimyoviy jarayonlarga o'xshash degan gipotezani ilgari surdi.
Anatomiyaning ilmiy asoslari Vezaliy (1514-1564) tomonidan qo'yilgan bo'lib, u murdalar anatomiyasi jarayonida ko'plab kuzatishlar asosida yozilgan "Odam tanasining tuzilishi" asarini Italiyada nashr ettirgan. Ispaniyalik olim, shifokor Migel Servetaning tadqiqotlari natijasida qon aylanishi aniqlandi. Qon aylanishi nazariyasining rivojlanishi ingliz shifokori Uilyam Garviga (1578--1658) tegishli. Gollandiyalik olim Levenguk (1632-1723) mikroskop yordamida mikroorganizmlarni kashf etdi. Mikroskopdan foydalanish tirik to'qimalarni o'rganishni boshlash imkonini berdi.