Mavzu-5: Quyosh va sayyoralar. Oy. Reja: Quyosh. Sayyoralar. Oy

Quyosh va sayyoralarning va boshqa osmon jismlarining vujudga kelishi 
haqidagi muammolar qadimdan olimlarni qiziqtirib kelgan. 
Quyosh tizimidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning uzoq davrlar 
mobaynida rivojlanishi mahsulidir. Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi 
Quyosh, sayyoralar va boshqa osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va 
gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bo’lgan (Proisxojdenie Solnechnoy 
sistemы, 1976; Solnechnaya sistema, 1978; Krivolutskaya, 1985). Mazkur bulutlar va 
tumanlar Galaktikaning tarmoqlaridan birida aylanayotgan diskret muhit sifatida paydo 
bo’lgan. Gravitatsion siqilish natijasida asta-sekin zichlashib disk (doira) shaklini olgan. 
Yanada zichlashish taьsirida bulutlikning moddalari qiziy boshlagan va markaziy 
qismidagi yuqori harorat yadro reaktsiyalarini boshlanishiga olib kelgan. Keyinchalik 

---

bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kelgan, qattiq moddalar uyumidan esa 
sayyoralar va yo’ldoshlar vujudga kelgan. Bunday ilmiy qarash bundan 300 yil avval 
vujudga kelgan va nebulyar (nebulyar-tuman) gipotezasi deb nom olgan. Mazkur 
gipoteza dastlab Dekart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik 
gipotezasi nomi bilan mashhur bo’ldi. Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini 
paydo bo’lishi to’g’risidagi kosmogonik gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda 
nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. 
I.Kant osmon bo’shlig’idagi zarralar bir-biri bilan o’zaro tortishi natijasida bir markazda 
to’planib quyuqlashgan va hozirgi Quyoshning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan, Quyosh 
atrofida aylanayotgan jismlar esa hozirgi sayyoralarni hosil qilgan degan g’oyani ishlab 
chiqqan. 
I.Kant gipotezasiga yaqinroq gipotezani 1795 yili frantsuz matematigi va astronomi 
P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan 
changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil 
etuvchi juda quyuq gazsimon moddalar zich holatda to’plangan. Mazkur tumanlikning 
tobora sovushi va siqilishi oqibatida uning tezligi kuchaygan. Shuning natijasida uning 
aylanishi yanada tezlashadi, markazdan qochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, 
tumanlikdan turli vaqtda gazsimon halqalar ajralib chiqib keta boshlagan. Ajralib chiqqan 
halqalardan sayyoralar hosil bo’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy 
sharsimon yirik qismi Quyosh, undan ajralib chiqqan halqalar esa sayyoralarni va 
ularning yo’ldoshlarini keltirib chiqargan. 
I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari bir-biriga juda yaqin bo’lganligi uchun Kant-
Laplas gipotezasi deb atala boshladi. Ammo ular o’rtasida farqlar mavjud. I.Kant fikriga 
ko’ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo’lgan. P.S.Laplas 
fikriga ko’ra (u fakat Quyosh tizimi haqidagi gipoteza), sayyoralar o’z o’qi atrofida tez 
aylanadigan qizib ketgan gazlardan tashkil topgan. Quyosh yaqinidagi sayyoralar I.Kant 
fikriga ko’ra tortish va itarilish kuchlari ta’sirida vujudga kelgan. P.S.Laplas fikricha esa, 
sovish va zichlanish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan, hamda aylanuvchi 
halqasimon zichroq moddalar to’plami paydo bo’lgan. So’ngra har bir halqaning asosiy 
massasi sferik jism-sayyora bo’lib to’plangan, qolgan kamroq massasidan yo’ldoshlar 
paydo bo’lgan. Kant-Laplas gipotezasining kamchiliklari fan va texnikaning taraqqiyoti 
tufayli XIX asrda aniqlangan. 
O.Yu.Shmitd isbotlagan quyidagi maьlumotlarni o’z gipotezasiga asos qilib olgan 
(Kalesnik, 1966). Galaktika bilan birga Quyosh ham aylanadi; Galaktika ekvatori 
tekisligida (ya’ni Quyosh turgan tekislikda) kosmik chang va gazlarning bulutsimon, 
nihoyatda katta to’plamlari mavjud. Quyosh galaktikaning o’qi atrofida aylanayotganda 
bundan bir necha milliard yil avval kosmik changdan iborat bulut orasidan o’tgan va 
tortish kuchi natijasida bu bulutning bir qismini o’zi bilan ergashtirib ketgan. Keyinchalik 
Quyosh haligi zarralardan vujudga kelgan va ellips orbita bo’ylab aylana boshlagan qattiq 
jismlarning katta to’plami o’rtasida qolgan. Quyosh atrofida aylangan chang zarralari va 
qattiq jismlar bir-biriga urilgan va buning natijasida o’z kinetik energiyasining bir 
qismini yo’qotgan. Bu esa zarralar to’plamining zichlashishiga olib kelgan va 
to’plamdagi zichlik ancha ortgandan so’ng zarralar bir-biriga yopishib quyuqlashgan. 
Quyuqlashishdan hosil bo’lgan bu jismlar bir necha marotaba parchalanib ketgan va 
yana birlashgan va asta-sekin kattalasha borgan, natijada sayyoralar hosil bo’lgan. Paydo 
bo’lgan har bir sayyora o’z taьsir doirasida kosmik changdan maьlum bir qismini o’ziga 
ergashtirib olgan va yo’ldoshlarini hosil qilgan. Sayyora qancha katta bo’lsa, u shuncha 
ko’p yo’ldosh yarata olgan.

---

Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Quyoshga eng yaqin qismi juda tez siyraklashib 
qolgan, chunki zarralarni maьlum bir qismini Quyosh tortib olgan, baьzi zarralar esa 
nurning itarishi natijasida chekka tomon surilib chiqarilgan. Shuning uchun, Quyosh 
yaqinida sayyora hosil qiluvchi jinslar kam bo’lganida u joyda kichik sayyoralar vujudga 
kelgan va ularning yo’ldoshlari kam yoki umuman yo’q. Quyoshdan uzoqda sayyora 
hosil qiluvchi jinslar serob joyda yo’ldoshlari ko’p bo’lgan katta va ulkan sayyoralar 
hosil bo’lgan. Quyosh tizimining eng chekkasida ham yo’ldoshsiz kichik Pluton 
sayyorasi vujudga kelgan, chunki bu yerda bulut siyraklasha borib, butunlay yo’q bo’lib 
ketgan. Yer guruhidaga (ichki) va ulkan (tashqi) sayyoralarning zichligini turlicha 
bo’lishiga sabab, Quyosh yaqinida uning issiqligi taьsirida changlarning eng yengil va 
uchib yuradigan tarkibiy qismlari bug’lanib ketgan va og’irroq tarkibiy qismlarigina 
qolgan. Quyoshdan uzoqda esa yengil va uchib yuradigan jismlar zarralar tarkibiga 
kiribgina qolmay, hatto ularga qo’shilib, qirov bo’lib atrofida yaxlab qolgan. Demak, 
ichki sayyoralar, tashqi sayyoralarga nisbatan og’irroq jismlardan tuzilgan. 
O.Yu.Shmitd nazariyasiga binoan, sayyoralar qanday zarralar to’plamidan kelib 
chiqqan bo’lsa, kichik sayyoralar (asteroidlar) bilan komietalar ham huddi shunday 
to’plamdan, ammo zarralar u qadar zich bo’lmagan va ularning yopishish jarayonini 
kichik jismlar hosil qilishi lozim bo’lgan joyda kelib chiqqan.
Mazkur nazariyaning uchta afzalligi bor:
a) galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bo’lishi tasodifiy emas, balki 
qonuniy va muqarrar hodisadir, chunki qoramtir (o’zidan nur chiqarmaydigan) kosmik 
modda bulutlari juda ko’p va yulduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tez-tez bo’lib 
turadigan hodisadir deb karaydi;
b) Quyosh tizimidagi hamma jismlarning (sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, 
asteroidlar, kometalar) paydo bo’lishi qandaydir yagona jarayon deb hisoblaydi;
v) Quyosh tizimidagi hamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi. 
Shunday qilib sayyoralar sovuq jismlar sifatida tarkibiy va solishtirma og’irligi 
turlicha bo’lgan zarralarning to’plamidan hosil bo’lgan. Bu zarralar orasida radioaktiv 
moddalar hosil bo’lgan. Radiaktiv moddalar esa o’z-o’zidan parchalanib issiqlik 
chiqarish xususiyatiga ega. Moddalarning radioaktiv parchalanishi natijasida sayyoraning 
ichki qismlari qiziy boshlagan va sayyora yumshab, plastik bo’lib qolgan. Bunday 
yumshoq moddalar juda sekin xarakat qila boshlagan. Yengilroq moddalar asta-sekin 
yuqoriga surilib chiqqan, og’irroq moddalar esa asta-sekin markazga tusha boshlagan. 
Og’irlik kuchi taьsirida ro’y beradigan bunday ichki tabaqalanish (saralanish) jarayoniga
gravitatsion tabaqalanish deb ataladi. Tabaqalanishning borishi moddaning yopishqoqlik 
darajasiga bog’liq bo’ladi. Bosim ortgan sari moddaning yopishqoqligi orta boradi. 
Shuning uchun sayyoralarning tashqi qismlarida ichki chuqur qismlariga nisbatan 
tabaqalanish jarayoni osonroq va tezroq ro’y beradi. Yerning ichki qismidagi gravitatsion 
tabaqalanish taьsirida zichroq markaziy yadro va yengilroq yuzadagi qatlam hosil 
bo’lgan. Bular orasida esa zichligi o’rtacha bo’lgan qatlamlar joylashgan. Ma’lum 
sharoitda daryo tagida hosil bo’lgan muz parchasi («o’zan tagi muzi») muayyan vaqtda 
daryo yuzasiga qalqib chiqqanda o’ziga yopishgan og’ir toshlarni ham o’zi bilan birga 
olib chiqqani kabi, yengil toshlar bilan birga geoximik jihatdan ular bilan bog’liq bo’lgan 
og’ir radioaktiv moddalar ham yuqoriga chiqib, yer po’stidan joy olgan.