Мавзу 9: Дорихоналарда инвентаризацияни ўтказиш тартиби Назарий қисм

 
Инвентаризация қилиш ва унинг турлари 
Бухгалтерия ҳисобининг олдида қўйиладиган муҳим талаблардан бири 
унинг кўрсаткичларининг тўғрилигини таъминлаш талабидир. Бу талабга 
жавоб берганда, бухгалтерия ҳисобининг маълумотлари ҳақиқатга тўла-тўкис 
мувофиқ бўлиши керак. 
Ҳисобда акс эттириладиган келиб тушган ёки берилган моддий бойликлар 
– материаллар, пул маблағлари, тайёр маҳсулот ва бошқаларнинг сони 
ҳақиқатга олинган ёки берилган сонга тўғри келиши, шу бойликларнинг ҳисоб 
маълумотлари бўйича қолдиқлар миқдори эса уларни сақлаш жойларидаги 
ҳақиқий қолдиқларига тўғри келиши керак. Ваҳоланки, ҳисоб маълумотлари 
баъзиларда ҳақиқатга тўғри келавермайди. Бу қуйидаги сабаблар билан 
бўлиши мумкин. 
1. Табиий сабаблар – материалларнинг оғирлиги ёки сифатининг 
ҳавонинг ҳарорати ёки намлигининг ўзгариши, уларнинг кемирувчи, 
ҳашоратлар, микборлар ва бошқалар томонидан бузулиши, уларнинг сақлаш, 
бир жойдан иккинчи жойга кўчириш пайтида тўқилиш ва шу кабилар 
натижасида кўрилган йўқотишлардан иборат. 
2. Моддий қийматларни қабул қилиш ёки беришдаги ноаниқликлар – кам 
ўлчаш, хато ҳисоблаш, кам тортиш натижасида маблағнинг бошқа миқдори 

---

ёки сифати (ҳажм, нав) қайд этилишидир. Моддий бойликларнинг бир навини 
(сифатини) бошқаси билан аралашиш хилларни алмаштириш деб номланади. 
3. Ҳисобдаги хатолар – дастлабки ҳужжатлардаги хато ёзувлар, ҳисоблаб 
чиқишдаги арифметик хатолар, ҳисоб варақаларда ҳужжат маълумотларини 
нотўғри акс эттириш ва шу кабилардан иборат. 
4. Суистеъмоллар – ўғриликлар, кам тортиш ёки кам ўлчаш, пуллар ва 
бошқаларни беришдаги кам ҳисоблаш ҳамда маблағларни тўғридан-тўғри 
ўзлаштириб олишдан иборат. 
Юқорида ёритилган ҳодисаларни уларни содир бўлаётган дақиқада 
ҳисобга олиб бўлмайди, чунки улар ҳужжатлаштирилмайди. Натижада, 
олинган келишмовчиликлар (тўғри келмасликлар) фақат вақти–вақти билан 
ўтказиладиган маблағлар ҳақиқий қолдиқларини ҳисоб маълумотлар билан 
юзага чиқарилади. Бундай солиштириб текшириш ҳисоб маълумотларини 
тўлдириш ва унга аниқлик киритиш ҳамда турли-туман суистеъмолларга 
қарши кураш олиб бориш имконини беради. Ҳақиқий қолдиқларни йўқлама 
(инвентаризация) қилиш деб номланадиган махсус рўйхатга олиш йўли билан 
аниқланади. 
Инвентаризация ўтказиш тартиби 19-БҲМС «Инвентаризацияни ташкил 
этиш ва ўтказиш» билан белгиланади. Йўқлама қилиш – бу ҳўжаликдаги 
маблағлар тўғрисидаги ҳисоб маълумотларини уларнинг ҳақиқатда 
мавжудлигига тўғри келишини таъминлаш учун хизмат қиладиган 
бухгалтерия ҳисобининг усулидир. 
Қисман йўқлама қилиш хўжалик маблағларини бирор турини ўз ичига 
олади, масалан фақат материалларни ёки фақат мол этказиб берувчилар билан 
ҳисоб китобларни. Улар, тўла инвентаризациядан ташқари, йил давомида бир 
неча марта ҳисобот маълумотларнинг аниқлигини таъминлаш, ўғирликларга 
ва талофатларга қарши курашни кучайтириш ҳамда молиявий интизомни 
кучайтириш мақсадида ўтказилиши керак. 
19-БҲМСга кўра, ҳисобот йилида ўтказиладиган йўқламалар сони, уларни 
ўтказиш санаси, уларнинг ҳар бирида текшириладиган мулклар ва 

---

мажбуриятлар рўйхати, йўқлама ўтказиш мажбурий бўлмаган бошқа 
ҳолларда, корхона, ташикилотнинг ўзи томонидан белгиланади. Йўқлама 
ўтказиш қуйидаги холларда мажбурийдир: 
Дорихона мулки ижарага берилганда, давлат ёки муниципал дорихона 
сотиб олганда, сотилганда, ҳамда уни Акциядорлик жамиятига ёки Ширкатлар 
жамиятига айлантирилганда; 
моддий жавобгар шахслар алмаштирилганда (ишларни қабул қилиш–
топшириш кунига); ўғриликлар ва суистеъмолликлар ҳамда моддий 
бойликларнинг бузилиши ҳолатлари аниқланганда; 
йиллик бухгалтерия ҳисоботини тузишдан олдин (йўқламаси йиллик 
ҳисоботнинг 1-октябргача ўтказилган мулклардан ташқари). 
Иморатлар, иншоотлар ва бошқа ҳаракатсиз воситаларнинг йўқламаси ҳар 
икки-уч йилда бир марта, кутубхона объектларини эса беш йилда бир марта 
ўтказилиши мумкин. Асосий воситалар, капитал қўйилмалар, тайёр маҳсулот 
ва шу кабиларнинг йўқламаси бир йилда камида бир марта ўтказилиши керак 
(тўла йўқлама ўтказилганда). Бошқа маблағларнинг йўқламаси тез-тез ўтказиб 
туриш мақсадга мувофиқдир. Масалан, дебитор кредиторлар билан ҳисоб 
китобнинг йўқламаси – бир йилда камида икки марта, бюджетга тўловлар 
бўйича ҳисоб–китобни – ҳар чоракда камида бир марта, пул маблағларини – 
ҳар ойда бир марта, банклар билан ҳисоб-китобни – ҳар ойнинг биринчи 
кунига ўтказилиши лозим. 
Йўқлама ўтказиш ўзининг ҳарактерига кўра режали ва тўсатдан 
ўтказиладиган йўқламага бўлинади. 
Режали йўқлама, унинг мақсадга мувофиқлиги ва яхшироқ ўтказилишидан 
келиб чиққан ҳолда, олдиндан белгиланган муддатларда ўтказилади. 
Тўсатдан ўтказиладиган йўқлама, дорихона раҳбарининг фармойиши 
билан текширувчининг, хўжалик фаолиятини текширишни ўтказаётган тергов 
органларининг талаби билан ўтказилади. Режадан ташқари йўқлама табиий 
офатлардан (ўт кетиши, сув тошқини) кейин ҳамда моддий жавобгар шахслар 
алмашганида ўтказилади. 

---

Назорат саволлари 
1.Инвентаризация вазифаси, турлари ва ўтказиш вақти? 
2. Инвентаризациянинг асосий қоидалари нималардан иборат? 
3.Мол-мулкнинг айрим турлари ва молиявий натижаларни инвентаризация 
қоидалари қандай амалга оширилади? 
4.Инвентаризация бўйича солиштириш қайдномалари қандай тузилади? 
5.Инвентаризациядаги фарқларни тартибга солиш ва инвентаризация 
натижаларини расмийлаштириш қандай тартибда олиб борилади?