Mavzu: anorganik birikmalarning eng muhim sinflari

3) Amfoter oksidlar – ham asoslarga ham kislotalarga muvofiq keladigan oksidlar. Masalan: Al₂O₃ – alyuminiy oksidi, BeO – berilliy oksidi, ZnO – rux oksidi, Fe₂O₃ – temir (III) oksidi, Cr₂O₃ – xrom (III) oksidi, Mn₂O₃ – marganets (III) oksidi, PbO₂ – qo‘rg‘oshin (IV) oksidi, V₂O₃ – vanadiy (III) oksidi va h.z.
4) Indefferent (befarq) oksidlar – tuz hosil qilmaydigan oksidlar. Masalan: NO – azot (II) oksidi, N₂O – azot (I) oksidi, CO – uglerod (II) oksidi va h.z.
5) Qo‘sh (aralash) oksidlar – ikki va undan ortiq oksidlarning aralashmasidan hosil bo‘lgan birikmalar. Masalan: Fe₃O₄ (FeO^.Fe₂O₃) – temir qo‘sh oksidi, Cr₃O₄ (CrO^.Cr₂O₃) – xrom qo‘sh oksidi, Mn₃O₄ (MnO^.Mn₂O₃) – marganets qo‘sh oksidi, Pb₂O₃ (PbO^.PbO₂) – qo‘rg‘oshin qo‘sh oksidi Co₃O₄(CoO ^. Co₂O₃) – kobalt qo‘sh oksidi va h.z. Ayrim hollarda har xil metallarning oksidlari aralash holda ham uchraydi, ular shpinellar deb aytiladi. Masalan: FeAl₂O₄ (FeO^.Al₂O₃), ZnAl₂O₄ (ZnO^.Al₂O₃), MgAl₂O₄ (MgO^.Al₂O₃) va h.z.
Oksidlarning olinish usullari
1. Oddiy moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

C + O2(kam) = 2CO C + O2(mo‘l) = CO2 Mg + O2 = 2MgO

S + O2(kam) = SO2 S + O2(mo‘l) = 2SO3

2. Ayrim murakkab moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O H2S + O2(kam) = S + H2O

H2S + O2(mo‘l) = SO2 + H2O FeS2 + O2 = Fe2O3 + SO2 CuS + O2 = CuO + SO2

3. Asoslarni parchalab ham (degidratlash – suvni ajratish) oksidlar olinadi:

Cu(OH)2 → CuO + H2O 2Fe(OH)3 → Fe2O3 + 3H2O

Ca(OH)2 → CaO + H2O 2Al(OH)3 →Al2O3 + 3H2O

4. Ayrim kislotalarni parchalab (degidratlash – suvni ajratish) ham oksidlar olish mumkin:

H2SiO3 → SiO2 + H2O H2CO3 → CO2 + H2O H2SO3 → SO2 + H2O

4HNO3 → 4NO2 + O2 + 2H2O H2C2O4 → CO + CO2 + H2O 6HClO4 + P2O5 = 2H3PO4 + 3Cl2O7

5. Tuzlarni parchalash yo‘li bilan ham olish mumkin:

Ca(HCO3)2  CaO + 2CO2 + H2O CaCO3  CaO + CO2 2Cu(NO3)2  2CuO + 4NO2 + O2 (CuOH)2CO3  2CuO + CO2 + H2O

FeSiO3  FeO + SiO2 Cr2(SO3)3  Cr2O3 + 3SO2 NH4NO3  N2O + H2O (NH4)2Cr2O7  N2 + Cr2O3 + 4H2O

6. Oksidlardan oksidlarni olinish:

2NO + O2 = 2NO2 2CO + O2 = 2CO2 2SO2 + O2 = 2SO3 2NO2 = 2NO + O2

2CO2 = 2CO + O2 2SO3 = 2SO2 + O2 HgO + 2Cl2  Cl2O + HgCl2

7. Ayrim metallar suv bug‘i bilan yuqori haroratda oksidlar hosil qiladi:
3Fe + 4H₂O  Fe₃O₄ + 4H₂
3Mn + 4H₂O  Mn₃O₄ + 4H₂
3Cr + 4H₂O  Cr₃O₄ + 4H₂
2Al + 3H₂O  Al₂O₃ + 3H₂
8. Tuzlarga kislotalarning ta’siridan ham oksidlar olish mumkin:
Na₂CO₃ + 2HCl  2NaCl + CO₂ + H₂O
K₂SO₃ + 2HCl  2KCl + SO₂ + H₂O
CaSiO₃ + H₂SO₄  CaSO₄ + SiO₂ + H₂O
9. Kislotalarga metall yoki metalmaslarni ta’siridan oksidlarni olinishi:
Cu + 4HNO₃  Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O
2Ag + 2H₂SO₄  Ag₂SO₄ + SO₂ + 2H₂O
2H₂SO₄ + C  CO₂ + 2SO₂ + 2H₂O


Oksidlarning fizik xossalari
Asosli oksidlarning barchasi turli rangli qattiq moddalar bo‘lib, kristall va amorf tuzilishga ega: FeO – qoramtir, Ag₂O va CuO – qora, CaO, MgO, Na₂O, K₂O, MnO – oq rangli, CoO – ko‘kimtir yashil, NiO – yashil, Cu₂O – qizil va h.z. Ishqoriy metallarning oksidlar suvda yaxshi eriydi va asoslar(ishqorlar)ni hosil qiladi, ishqoriy-er metallarni oksidlari suvda kam eriydi, qolgan metallarning oksidlari suvda deyyarli erimaydi. Asosli oksidlar yuqori temperaturada suyuqlanadigan, elektr tokini o‘tkazmaydigan moddalar.
Kislotali oksidlar (angidridlar) turli rangda va agregat holatlarda bo‘lishi mumkin: CO₂, SO₂, NO, NO₂, Cl₂O – gazsimon, SO₃, Cl₂O₅ – suyuqlik, P₂O₅, CrO₃, Mn₂O₇, N₂O₅, SiO₂, V₂O₅ – qattiq moddalar. CrO₃ – qizg‘ish sariq, P₂O₅, N₂O₅, SiO₂ – oq rangli, V₂O₅ – sariq, Mn₂O₇ – qoramtir-binafsha va h.z. Kislotali oksidlar ayrimlari suvda yomon eriydi, ularning suvdagi eritmalari nordon ta’mga ega bo‘lib, gazsimon moddalarning eruvchanligi bosim ortishi bilan ortadi.
Amfoter oksidlar qattiq moddalar bo‘lib, amorf ayrimlari kristall moddalar va suvda erimaydi. Fe₂O₃ – qo‘ng‘ir rangli, Al₂O₃, ZnO, BeO – kul rang va h.z.
Qo‘sh (aralash) oksidlar juda qattiq, rangli kristall moddalar bo‘lib, paramagnit xossaga ega. SHuning uchun radiotexnikada va qimmatbaho toshlar sifatida ishlatiladi.