Mavzu: anorganik birikmalarning eng muhim sinflari

Kislotalarning olinish usullari
1. Kislotali oksidlar (angidridlar)ni suvda eritish:
SO₂ + H₂O  H₂SO₃
N₂O₅ + H₂O  2HNO₃
P₂O₅ + 3H₂O  2H₃PO₄
2NO₂ + H₂O HNO₂ + HNO₃
2. Kislorodsiz kislotalar metalmaslarni vodorod bilan bevosita reaksiyasidan olinadi:
H₂ + Cl₂  2HCl
H₂ + S  H₂S
H₂ + I₂  2HI
3. Kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalar ta’sir qilib:
CaSO₃ + 2HCl  CaCl₂ + H₂SO₃
NaNO₂ + HCl  NaCl + HNO₂
K₂SiO₃ + H₂SO₄  K₂SO₄ + H₂SiO₃
Na₂S + H₂SO₄  Na₂SO₄ + H₂S
Mg₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄  3MgSO₄ + 2H₃PO₄
4. Metalmaslarni kuchli kislotalar bilan oksidlash:
S + 2HNO₃  H₂SO₄ + NO
3P + 5HNO₃ + 2H₂O  3H₃PO₄ + 5NO
5. Ba’zi metalmaslarning birikmalarini gidrolizga uchratib:
PCl₅ + 4H₂O H₃PO₄ + 5HCl
PBr₃ + 3H₂O  H₃PO₃ + 3HBr
6. Kislorodsiz kislotalar tuzlariga konsentrlangan kuchli kislotalar ta’siri:
2NaCl + H₂SO₄  Na₂SO₄ + 2HCl
K₂S + 2HCl  2KCl + H₂S
ZnBr₂ + H₂SO₄  ZnSO₄ + 2HBr


Fizikaviy xossalari
Kislorodsiz kislotalar odatda zaharli gaz moddalar bo‘lib, ularning suvdagi eritmalaridan turli konsentratsiyali kislotalar olinadi. Kislorodli kislotalar suyuq – HNO₃, H₃PO₄, H₂SO₄ va qattiq – H₂SiO₃, H₃BO₃ moddalardir.
Kimyoviy xossalari
1. Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi:
H₂SO₄ + FeO  FeSO₄ + H₂O
2HCl + MgO  MgCl₂ + H₂O
2HNO₃ + BeO  Be(NO₃)₂ + H₂O
2. Kislotalar asoslar ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi va bunday jarayonlar neytrallanish deyiladi:
HCl + NaOH NaCl + H₂O
3H₂SO₄ + 2Al(OH)₃  Al₂(SO₄)₃ + 6H₂O
2HNO₃ + Ca(OH)₂  Ca(NO₃)₂ + 2H₂O
3HNO₃ + Fe(OH)₃  Fe(NO₃)₃ + 3H₂O
3. Metallar bilan ta’siri. Metallarning aktivlik qatorida vodoroddan chapda joylashgan metallar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va vodorod hosil qiladi (nitrat va konsentrlangan sulfat kislotalardan tashqari), aktivlik qatorida vodoroddan o‘ngda joylashgan metallar kislorodsiz kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi va kislorodli kislotalardan vodorodni siqib chiqarmaydi:

2K + H2SO4  K2SO4 + H2 Sr + 2HBr  SrBr2 + H2 Zn + 2HCl  ZnCl2 + H2

Fe + H2SO4  FeSO4 + H2 Cu + 2H2SO4  CuSO4 + SO2 + 2H2O Au + HCl  reaksiya bormaydi

4. Ayrim kislotalar qizdirilganda parchalanadi:
H₂CO₃  CO₂ + H₂O
2H₃PO₄  P₂O₅ + 3H₂O
H₂SiO₃  SiO₂ + H₂O
4HNO₃  4NO₂ + O₂ + 2H₂O
Kislotalar suvdagi eritmalarda vodorod kationiga va kislota qoldig‘i anioniga dissotsilanadi. Dissotsilanish bosqich bilan boradi. Eritmalarida N⁺(N₃O⁺) – ionlari bo‘lgani uchun ularda lakmus qizil rangga, metiloranj qizg‘ish-binafsha rangga kiradi. Fenolftalein rangi o‘zgarmaydi.
HCl + H2O  Cl– + H3O+
I) H2CO3 + H2O  HCO3– + H3O+
II) HCO3– + H2O CO32– + H3O+


4. Asoslar, ularning turlari, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
ASOSLAR (GIDROKSIDLAR) – tarkibida bir yoki bir necha gidroksid gruppa saqlagan murakkab moddalar. Me(ON)_n – asoslarning umumiy formulasi, bu erda: Me – metall, ON – gidroksid guruhi, n – metall valentligi (gidroksid guruhlari soni).
Masalan: NaOH, Ca(OH)₂, Cr(OH)₃, Pb(OH)₄, NH₄OH va h.z.

Asoslarni formulasini tuzish Metalni belgisi keyin gidroksid guruhi yozilib, metal valentligi indeks sifatida yoziladi. Masalan:

Asoslarni nomlash Metalni nomiga gidroksid so‘zi qushib birikmalarning nomi yasaladi. Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa, element nomidan keyin qavs ichida uning valentligi rim raqamida ko‘rsatiladi.

Natriy gidroksid – Mis (II) gidroksid – Xrom (III) gidroksid – Temir (III) gidroksid – Magniy gidroksid – Alyuminiy gidroksid – Nikel (III) gidroksid – Rux gidroksid – Kalsiy gidroksid – Qalay (II) gidroksid –

NaON Cu(ON)2 Cr(ON)3 Fe(ON)3 Mg(ON)2 Al(ON)3 Ni(ON)3 Zn(ON)2 Ca(ON)2 Sn(ON)2

Al(ON)3 – Cu(ON)2 – KON – Cr(ON)3 – Fe(ON)3 – Mg(ON)2 – Ni(ON)3 – Zn(ON)2 – Ca(ON)2 – NaON –

Alyuminiy gidroksid Mis (II) gidroksid Kaliy gidroksid Xrom (III) gidroksid Temir (III) gidroksid Magniy gidroksid Nikel (III) gidroksid Rux gidroksid Kalsiy gidroksid Natriy gidroksid

Asoslarning grafik formulasini chizish

Asoslarning sinflanishi (klassifikatsiyasi)
Asoslar ikki xil bo‘ladi:
1) Suvda eriydigan asoslar – ishqorlar deyiladi. Asosan LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂lar suvda eriydi va ishqorlarni hosil qiladi.
2) Suvda erimaydigan asoslar – bunday asoslar suvda erimaydi. Deyarli qolgan barcha asoslar suvda erimaydi. Masalan: Fe(OH)₃, Mo(OH)₂, Pb(OH)₂, Cr(OH)₃, CuOH. Suvda erimaydigan asoslarning ayrimlari amfoter xossaga ega: Be(OH)₂, Zn(OH)₂, Mn(OH)₂, Sn(OH)₂, Fe(OH)₃, Cr(OH)₃, Pb(OH)₂ va h.z.