Mavzu: aqli zaif bola shaxsining rivojlanishiga oilaning ta'siri mundarija: kirish

II.BOB. AQLI ZAIF BOLA SHAXSINING RIVOJLANISHIGA OILAVIY 
MUNOSABATLARNING TA’SIRI. 
2.1. Aqli zaif shaxslarda oila psixologiyasi. 
Yurtimizda yosh avlodning har jihatdan barkamol, sog‘lom bо‘lib voyaga 
yetishi uchun kerakli imkoniyatlar yaratilib, kо‘pgina hayrli ishlar amalga 
oshirilmoqda, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofazasi, sog‘lom oila muhitini, 
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, bolalarning bо‘sh vaqtini tо‘g‘ri tashkil 
etish, ularni sportga, qо‘shimcha ta’limga jalb etish, sog‘lomlashtirish va 
profilaktika, kasbga yо‘naltirish, har taraflama uyg‘un rivojlangan yetuk shaxsni 
tarbiyalash borasidagi say-harakatlar e’tiborga molikdir. 
Respublikada keng aholi qatlamlari doirasida sog‘lom turmush tarzini 
rivojlantirishni targ‘ib etish, yoshlar ongiga singdirish bо‘yicha о‘ziga xos tizim 
yaratilgan bо‘lib, bu tizim faoliyati О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Farmonlari, inson manfaatlarini himoya qiluvchi Qonunlar, Vazirlar Mahkamasi 
Qarorlari, shuningdek, huqumatning turli rasmiy hujjatlari orqali tartibga solinadi. 
Har qanday davlatning taqdiri, kelajagi yosh avlodga, uning jismoniy, 
ma’naviy kamolotiga bog‘liq. “Bizning ezgu niyatimiz – kelajagi buyuk davlat va 
erkin jamiyat qurish. Bizning taraqqiyot strategiyamiz sog‘lom avlod tarbiyasiga 
tayanadi va uni rivojlantirishga qaratilgan” – yurtboshimizning ezgu g‘oyasi 
mustaqillik yillarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish borasida 
bajarilayotgan keng kо‘lamli ishlarning asl mohiyatini namoyon etadi. 
Sog‘lom turmush tarzi – insonning paydo bо‘lishi bilan hayotiy 
ehtiyojga aylanib qolgan ma’naviy va jismoniy salomatlik haqidagi umuminsoniy 
hamda milliy qadriyatlarning mazmun va mohiyatini chuqur bilishdir, ya’ni 
sog‘lom turmush tarzi zamirida, birinchidan, inson jismoniy salomatligi va 
kamoloti, ikkinchidan, inson ma’naviy va mafkuraviy salomatligi, uning shaxs 
sifatida tо‘la kamol topishi mujassamdir. Demak, sog‘lom turmush tarzi nafaqat 
ozodalik, sport bilan shug‘ullanish, giyohvand moddalar va spirtli ichimliklar 
iste’mol qilmaslik, gigiyena qoidalariga rioya qilish, balki oilada sog‘lom muhit 

---

yaratish, ma’naviy-axloqiy tarbiya, о‘smirlarni bо‘sh vaqtini tо‘g‘ri tashkil etish, 
kasbga yо‘naltirishdan iborat. Ma’lumki, ma’naviy yuksak insonning turmush 
tarzi sog‘lom kechadi. Sog‘lom turmush tarzining asosiy negizi esa oila va 
mahalladir. Oilada ma’naviy, psixologik va jismoniy sog‘lom muhit yaratish, 
undagi sog‘lom turmush tarziga ulkan ma’naviy qadriyatlarimiz namunasi va 
hozirgi davrda turmushimizga singib borayotgan yangi an’analar asosida ilmiy 
yondoshish, farzandlarni sog‘lom tarbiyalashga e’tibor berish muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Modomiki, oiladagi muhit farzand tarbiyasiga katta ta’sir о‘tkazar ekan, 
oila barqarorligini ta’minlash, oilada yetuk shaxslarni shakllantirish, ularning 
aqlan va jismonan uyg‘un rivojlanishlari uchun zarur choralar kо‘rib borish, 
mahallalarda voyaga yetmaganlar о‘rtasida sog‘lom turmush madaniyatini 
shakllantirish maqsadida ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini olib borish, 
maktablarda sog‘lom turmush madaniyati bо‘yicha о‘quv dasturlarini ilg‘or 
pedagogik texnologiyalar asosida olib borish doimiy ehtiyojdir.
Oilaning mustahkamligi va hamjihatligi yosh avlodning barkamol inson 
bо‘lib voyaga yetishida asosiy omillardan sanaladi. Shu bois, bugungi kunda 
yurtimizda oilalarda sog‘lom muhitni shakllantirish borasida bir qancha muhim 
ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, barkamol avlodni tarbiyalashga munosib 
hissa qо‘shish, fuqarolarning oilada va mahallalarda tinch-osoyishta yashashlarini 
ta’minlash, oilaviy kelishmovchiliklarni tinch yо‘l bilan hal etish, sog‘lom 
turmush tarzini keng targ‘ib-tashviq qilishda fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish 
organlari yurtimizda oila barqarorligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Oila davlatning tayanchi ekanligi, respublikamizning buyuk kelajagini 
yaratishda har tomonlama sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, xalqimizning 
ma’naviyatini yuksaltirishda muxim rol о‘ynaydi. Respublikamizda ijtimoiy 
siyosatining ustuvor yо‘nalishi ekanligi, xalqimizning an’analariga tayangan 
holda oilalalar imustaxkam bо‘lishiga imkoni boricha kо‘maklashish, bu borada 
ilg‘or tajribalar hamda progressiv ilmiy yondashuvlardan keng foydalanish-
davlatimiz faoliyatining asosiy tamoyillaridir. 

---

X1X asrning 30 yillarida L.S.Vigotskiy «Defektologiyaning asosiy 
muammolari» kitobida anomal bolaning nafaqat «salbiy», balki «ijobiy» 
tomonlarini о‘rganib, aniqlab shularga tayangan xolda va potensial 
imkoniyatlarini inobatga olib turib, ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etish 
zarurligiga jamoatchilik diqqatini jalb etdi. 
О‘zbekistonda defektologiya fanining rivojlanishi 1967 yildan boshlab 
tezlashdi. Chunki shu yili Nizomiy nomidagi TDPI ning Pedagogika va 
psixologiya fakultetida Oligofrenopedagogika bо‘limi tashkil etildi. 1972 yilda 
oligofrenopedagogika kafedrasi о‘z faoliyatini boshladi. 1983 yilda 
surdopedagogika bо‘limi qо‘shildi. 1984 yili esa mustaqil kunduzgi va sirtqi 
defektologiya fakultetlarida oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog, 
logoped mutaxassisliklari bо‘yicha kadrlarni tayyorlash ishlari boshlab yuborildi.
Bola shaxsining tarkib topishi xayotining birinchi kunlaridanoq 
boshlanadi. Bola xar kuni kо‘rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-
atrofdagi kishilarga о‘z munosabatini bildiradi. Kattalarning xatti-xarakatlari, 
ishlariga, sodir bо‘layotgan voqealarga bolaning beradigan baxosi, kishilarga 
bо‘lgan munosabati – bularning xammasi bola ma’naviy qiyofasining 
shakllanishiga ta’sir etadi. 
Bolaning xox ona qornida, xox tug‘ilganidan keyin rivojlanib borishi uchun 
zarur bо‘lgan ma’lum shart-sharoitlarning buzilishi turli xil anomaliyalarga, ya’ni 
jismoniy yoki ruxiy nuqsonlar, kamchiliklarga olib kelishi mumkin.
Anomal bolalar maxsus yordamga muxtoj bolalar. Ular maxsus ta’lim-
tarbiya muassasalarida tarbiyalanishi va о‘qitilishi kerak yoki Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti tomonidan tasdiqlangan «Salomanka Dekoratsiyasiga 
«muvofiq, sog‘lom tengdoshlari orasida ular uchun integratsiyalashgan ta’lim-
tarbiya tashkil etilishi zarur.
Anomal bolalarning ruxiy va jismoniy rivojlanishida kuzatiladigan og‘ir, 
keskin о‘zgarishlar bola shaxsining tarkib topishiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi, 
shuning uchun bunday bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish uchun maxsus 
sharoit yaratilishi kerak, ya’ni ular maxsus bog‘cha va maktablarda, yoki sog‘lom 

---

tengdoshlari orasida individual yondoshgan xolda, kerak bо‘lsa, maxsus darsliklar 
asosida ta’lim-tarbiya olishlari zarur, ular maxsus yordamga muxtoj bolalardir. 
Xar qanday anomal rivojlanish markaziy yoki pereferik nerv 
sistemasidagi organik yoki funksional о‘zgarishlarga aloqador bо‘lishi mumkin. 
Bola rivojlanishidagi kamchiliklar, noqulay muxit, notо‘g‘ri tarbiya, 
ta’lim natijasida xam paydo bо‘lishi mumkin. Masalan, noqulay oilaviy sharoit, 
pedagogik qarovsizlik, о‘qituvchining bolaga notо‘g‘ri munosabati va boshqa 
kо‘pgina sabablar bola rivojlanishiga salbiy ta’sir kо‘rsatib, uning dastur 
materiallarini yaxshi о‘zlashtira olmasligiga, ulgurmovchi о‘quvchilar orasiga 
kirib qolishiga sabab bо‘lishi mumkin. Shunday bо‘lsada, biz bunday bolalarni 
anomal bolalar kategoriyasiga kiritmaymiz, chunki uning rivojlanishidagi 
kamchiliklar organizmdagi qanday bо‘lmasin, biror organik yoki funksional 
patalogik о‘zgarishlarga bog‘liq bо‘lmay, balki boshqa sabablardan kelib 
chiqqan. 
Tarbiyachi va о‘qituvchilar bunday bolalarni anomal bolalardan 
farqlay oladigan bо‘lishlari kerak. 
Kelib chiqish sabablariga kо‘ra xar qanday anomal rivojlanish tug‘ma 
yoki orttirilgan bо‘lishi mumkin. 
Tug‘ma anomaliyalar kо‘p jixatdan xomilador onaning sog‘ligi va 
yashash sharoitiga bog‘liq. Ona qornidagi xomilaning rivojlanishiga infeksiya, 
intoksikatsiya, shikastlanish va boshqa omillar ta’sir etishi mumkin. Onaning 
xomiladorlik davrida turli xil kasalliklar bilan og‘rishi, о‘zboshimchalik bilan 
turli dori-darmonlarni bilar-bilmas iste’mol qilishi bolaning anomal bо‘lib 
qolishiga sabab bо‘lishi mumkin. 
Tug‘ma anomaliyalar genetik, ya’ni irsiy omillar ta’siriga xam bog‘liq 
bо‘lishi mumkin. Masalan, eshitish va kо‘rish analizatorlari faoliyatining 
buzilishi, aqliy zaiflikning nasldan bolaga о‘tishi xam kuzatiladi. 
Ota-onalarning alkogolizmi, nashavandlik, taksikomaniyalari xam 
bolaning anomal bо‘lib tug‘ilishiga olib kelishi mumkin. 

---

Turmushda orttirilgan anomaliyalar bola organizmiga tug‘ilish vaqtida 
va undan keyingi davrlarda zararli omillar ta’sir etishi natijasida vujudga keladi. 
Tug‘ruq vaqtida miya shikastlanishi, bolaning tug‘ruq yо‘llaridan uzoq о‘tishi, 
vakuum-ekstraktor yoki ombur solinishi, bolaning kindigi о‘ralib, bо‘g‘ilib 
qolishi (asfiksiya) va boshqalar ba’zan anomal rivojlanishiga olib kelishi mumkin. 
Bolaning juda yoshligida 3 yoshigacha turli kasalliklar bilan og‘rishi, 
masalan meningit, meningoensefalit, otit, markaziy nerv sistemasining 
shikastlanishi va boshqa shu singari dardlarni boshidan kechirishi xam anomal 
rivojlanishiga sabab bо‘lishi mumkin. 
Nutq murakkab ruxiy faoliyatdir. U ruxiy jarayonlarning tarkib 
topishiga va bolaning umuman barkamol bо‘lib о‘sishiga katta ta’sir kо‘rsatadi. 
Nutq eshituv organlari vositasi bilan idrok etishga asoslangan bо‘lib, 
atrofdagilarga taqlid etish yо‘li bilan rivojlanib boradi. Og‘zaki nutqning 
shakllanishida eshituv analizatori, nutqni xarakatga keltiruvchi analizator eshituv 
analizatori bilan maxkam bog‘langan xolda ishlaydi. Eshituv analizatorining 
rivojlanishi esa kо‘p jixatdan talaffuzga bog‘liq. Bola nutqining о‘sib borishi 
tovushlar talaffuzi, fiziologik va fonematik eshitishning kamol topib borish 
darajasi bilangina xarakterlanib qolmay, balki eng muximi о‘z nutqi va 
atrofdagilar nutqidagi sо‘zlarning tuzilishi, tovush tarkibini farqlay bilish 
qobiliyati bilan xam xarakterlanadi. Sо‘z tarkibini anglab olishdan iborat bu 
qobiliyat grammatik va leksik komponentlarning rivojlanishida xam muxim 
axamiyatga ega. 
Ikkala signal sistemasi, shuningdek idrok va sо‘zning о‘zaro aloqada 
bо‘lishi aqliy rivojlanishning negizini tashkil etadi. 
Markaziy nerv sistemasining organik jaroxatlanishi natijasida bilish 
faoliyati turg‘un buzilgan bolalar-aqli zaif bolalar. Chet el olimlari ularni «ta’lim 
olishi qiyinlashgan bolalar» deb nomlashmoqdalar. Zexn va faxm-farosatga 
bog‘liq ishlarda aili zaif bolalar ancha qiynaladilar, biroq maxsus maktabda 
о‘qigach, ular mustaqil yashab, oddiy turdagi mexnat bilan shug‘ullanib, о‘zini-
о‘zi eplab ketadi. Ular uylanadi, turmushga chiqadi, mexnat qiladi. 

---

Kelib chiqish sabablariga kо‘ra oligofreniya tug‘ma yoki orttirilgan 
bо‘lishi mumkin. Onaning xomiladorlik davrida turli kasalliklar bilan 
kasallanishi, tug‘ilish vaqtida va tug‘ilgandan to uch yoshgacha bо‘lgan davr 
ichida shikastlanishi, kasallanishi natijasida oligofreniya kelib chiqadi. Agarda, 
turli sabablarga kо‘ra, aqlan zaiflik bolaning uch yoshidan keyingi davrida paydo 
bо‘lsa, bunday aqlan zaiflik demensiya deb yuritiladi. Demensiya 
progressivlashadigan, ya’ni kuchayib boradigan xususiyatga ega. Oligofreniya 
esa-turg‘un bо‘ladi.
Oligofreniyaning yengil va xrta darajasidagi bolalar ixtisoslashtirilgan 
maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va maktab-internat, kolledjlar 
dasturini о‘zlashtirib, mustaqil xayot kechira oladilar.
Ta’lim tо‘g‘risida»gi qonunning 23-moddasi anomal bolalarga 
bag‘ishlangan. Jismoniy va ruxiy rivojlanishida nuqsonlari bо‘lgan bolalar xam 
ta’lim olish xuquqiga ega. Ularni maxsus muassasalarga tashxis etishda 1998 
yilda о‘z faoliyatini boshlagan «О‘quvchilarni kasb-xunarga yо‘naltirish va 
psixologik-pedagogik tashxis markazlari» faoliyati nixoyatda katta axamiyatga 
ega. Tashxis etilgan bolalar rivojlanishidagi nuqsoniga kо‘ra ta’lim olish qurbiga 
ega bо‘lsa, Xalq ta’limi vazirligi qoshidagi muassasalarda о‘qiydi, tarbiyalanadi. 
Sog‘liqni saqlash vazirligi qoshidagi muassasalarda ularga tegishli tibbiy yordam 
kо‘rsatiladi. 
Mexnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish vazirligi jismoniy yoki 
ruxiy rivojlanishida og‘ir nuqsonlari bо‘lgan bolalarga nogironlik berib, ularni о‘z 
qaromog‘iga tegishli muassasalarda muruvvat uylarida tarbiyalanishni va mexnat 
qilishni ta’minlaydi. 
Xalq ta’limi vazirligi qoshidagi anomal bolalarning barcha toifalari 
uchun; maktabgacha yoshdagi bolalar uchun muassasalar, maxsus maktablar, 
maktab-internat va maxsus sinflarda differensial ta’lim tashkil etilgan. Sog‘lom 
tengdoshlari orasida о‘qishni istagan bolalarga tegishli shart-sharoitlar yaratilishi 
mumkin bо‘lgan joylarda integratsiyalashgan ta’lim amalga oshirilmoqda.