Mavzu: Arab xalifaligi istilosi davri tarixshunosligi

1.2 Аrab xalifaligi tarixiga oid manbalar tavsifi 
Qadimda 
Arabiston 
yarim 
orolida 
yashab 
kelayotgan 
arablar Somoniy qavmiga mansubdirlar.Arablarda VII asr boshlarida siyosiy 
tarqoqlik nihoyatda kuchaydi. Arabistonda sodir bo`lgan bunday ijtomoiy va 
siyosiy vaziyat, mamlakatning birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlarning 
asosiy tarfdori bo`lib, shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi 
ko`tarildi.Bu harakat buyuk va birdan-bir haq yo`l – yagona e`tiqodga da`vat 
qilishdan boshlandi.Bu yakkaxudolik dini bo`lib, tarixda u ―itoat‖, ―tabelik‖ va 
―bo`yin egish‖ m`nolarini anglatuvchi ―islom‖ nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk 
va yagona tangri – Ollohning Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik 
markazi Makka 
shahrida duntoga kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-
632) bu harakatga rahnamolik qiladi. Islomni qabul qilib, Rasulullohga 
ergashgan uning izdoshlari O`zlarini ―muslim‖ (musulmonlar) ning xudo oldida 
teng ekani, rizq-ro`zni barchaga Yaratguvhining o`zi yetkazib berishi hamda 
jamiyatda adolatsizlik barham topishi haq ekanini targ`ib etadilar. 
Ushbu targ‘ibot keyinchalik dunyo hamjamiyati madaniyatining ko'p 
asrlar uchun rivojlanish yo'lini belgilab berdi. Islom diniga e'tiqod qilgan 
xalqlarning hayotiga bugungi kungacha o‘z ta'sirini o‘tkazib keladi. Shunday 
qilib, xalifalik tarixi hamma narsa tarixining muhim qismi bo‘lib, insoniyat, 
xalifalik tarixisiz hayot va Islom dining qonunlarini tushunishi qiyin. Yer 
yuzidagi o'nlab xalqlar (jumladan, bizning mamlakatimiz) madaniyatining
o'ziga 
xos xususiyatlarini tushunish, balki zamonamizning ko‗pgina ijtimoiy-siyosiy 
hodisalarining mohiyatini to‗g‗riroq baholashimizga o‘z hissasini qo‘shadi. 
O‘tgan asrning o'rtalarida, deyarli bir vaqtning o'zida bir nechta 
mamlakatlarda turli tillarda islom dinining paydo boʻlishi va xalifalik tarixiga 
bagʻishlangan bir qancha yirik asarlar paydo boʻldi. Ushbu asarlarda Arab 
xalifaligining tashkil topishi, rivojlanishi, davlat boshqaruv tizimi, madaniyati, 
dini, milliy an‘analari haqida batafsil va qimmatli ma‘lumotlar berildi. 
Jumladan, G.Vaylning 3 jildli ―Xalifalar tarixi‖ (1846-yil) nomli asarining 
birinchi jildi 1847–1848-yillarda nashr etildi. 

---

15 
1854-yilda Fransuz yozuvchisi A. P. Kossen de Persevalning uch jildlik 
"Arablar tarixi bo'yicha esse", asari, A. Sprengerning qisqacha "Muhammad 
hayoti" (1851) asari tayyorlanib, o'n yildan so'ng nashr etilgan. 
1858-yilda ingliz yozuvchisi V. Muirning "Muhammad hayoti" nomli asari 
nashr etildi. Ushbu asar uch asr mobaynida o‘quvchilar va til o‘rganuvchilar 
uchun bu davr, davlat tarixi haqidagi asosiy ma‘lumotlar manbayi sifatida 
xizmat qildi. Ushbu kitoblarning barchasi o'sha zamondagi ilm-fan uchun 
benihoya buyuk yutuq edi.
O'rta asrlar arab tarixidan ma'lumotlarni ozmi-ko'pmi qayta ishlab, 
tahrilangan holatda A. Sprengerning izzlanishlari natijasi ijobiy natija berdi va 
o‘sha davrning to‘plamini tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi. 
Shu yillardan boshlab ―Qur‘on‖ kitobi va uning matnini ilmiy o'rganishga 
poydevor qo'yildi, bundan oldin matn tahlili asosida uning alohida qismlarini, 
Islom dinining paydo bo‘lish yo'llari va uning birinchi bosqichini o'rganish 
borasidagi taraqqiyotni shakllanishini tasavvur qilib bo'lmasdi.
Keyinchalik avstriyalik I. Goldzier asarlari tanqidiylikka asos solib, islom 
mafkurasi shakllanishidagi ikkinchi muhim manba – hadislarni o‗rganishga 
kirishdi. Shu asosda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida islom dinining ilk davri 
tarixi, ta‘limotning tarkibiy elementlari bo‗yicha tadqiqotlar, Muhammad, islom 
dinining shakllanishida xristianlik va iudaizmning roli haqidagi qarashlar va 
izlanishlar boshlandi. 
Islom dinini o'rganishdagi taraqqiyot fonida xalifalikning umumiy tarixiga 
oid tadqiqotlar, ma‘lumotlar salmog‘i ortib, 1891-yilda paydo boʻlgan 
V.Myuirning xalifalik va Islom dini haqidagi qarashlari barchada qiziqish 
uyg‘otdi. 
A. Myullerning ―Islom tarixi‖ kitobining birinchi jildi Arab xalifaligi, Islom 
dini haqidagi ma‘lumotlar, qarashlardan iborat bo‘lib, ushbu kitob rus tili 
tarixida alohida o'rin tutadi. Tarjimonlar tarafidan 1895-yilda rus tiliga tarjima 
qilinganidan keyin bir necha o'n yillar davomida eng muhim, keng tarqalgan 
darslik sifatida qaraldi. O‘quv yurtlari, talabalar xalifalik va musulmonlarning 

---

16 
o'rta asrlar tarixi haqidagi ko‘plab ma‘lumotlarni olishda foydalanishgan. Ushbu 
asar XIX asrning ikkinchi yarmida ko‘p miqdorda nashr qilinganligi bilan ham 
alohida e‘tirof etiladi. 
O‘sha davrlarda Yevropa va Sharqda Arab yozma manbalari haqida sof tarixiy 
asarlar, turli biografik lug'atlar, huquqiy risolalar va turli sharhlar chop etilgan. 
Bu butunlay boshqacha o'rganish tajribasini taqdim etgan. Matnshunoslik va 
manba tadqiqotlari o‘sha davr va manbalarga boshqacha munosabatda bo'lishni 
talab qiladi.
Shular bilan bir qatorda, XIX-XX-asrlar boshida muhim ahamiyatga ega, 
yangi turdagi yana ikkita asar yaratiladi. Biri A. Mednikovning Falastin haqidagi 
arab manbalaridan olingan ma'lumotlarni tahlil qilishga bag'ishlangan asar 
bo‘lsa, ikkinchisi J.Vellxauzenning Umaviylar xalifaligi haqidagi asardir
10
. 
Arab dunyosida bu davr butunlay o‘zgacha uslubi bilan ajralib turadi. 
Xalifalik tarixiga oid yozuvlar uslubi va serjiloligi haqida J.Zeydanning besh 
jildlik ―Arab sivilizatsiyasi tarixi‖ asari eng ahamiyatli hisoblanadi
11
. 
Bu asar arab tarixnavisligi, xattotligining yutuqlarini anglash, uni 
tushunishda
olg'a siljish uchun turtki bo'ldi. Asrimizning boshlarida italyan muharriri L. 
Kayetani Islom va xalifalikning ilk tarixiga oid arab manbalari ma'lumotlarining 
to'liq to'plamini tuzishga kirishadi. Jahon urushi davrida u o'zining olti jilddan 
iborat bo‘lgan "Islom yilnomalari"ni nashr etishga muvaffaq bo‘ladi. Asarda VI 
asrning oxiridan boshlab 644-yilgacha
12
davrda maʼlum boʻlgan deyarli barcha 
arabcha manbalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu ishning beqiyosligiga ishonch 
hosil qilib, u bir vaqtning o'zida yangi voqealarning qisqa ro'yxati shaklidagi 
"Musulmon xronografiyasi" deb nomlagan asar nashrini ham boshlaydi
13
. 
Mutaxassisning ushbu takrorlnmas ma'lumotnomasi bo'lgan asari to'liq, uzluksiz 
o'qish uchun imkonsiz edi, sababi yuqori narx va juda kichik nusxada ekanligi 
10
Медников, 1897; Медников, 1903; Wellhausen, 1902. 
11
Зайдан, 1902. J.Zeydan, ―Ara sivilizatsiyasi tarixi‖, 1902-yil 
12
L. Kayetani, ―Islom yilnomalari‖.
13
L. Kayetani, ―Musulmon xronografiyasi‖, 1912

---

17 
ushbu asarni bibliografik nodirlikka aylantirdi. Taniqli yozuvchi L. Kayetani 
ham qadim zamonlardan boshlangan arab dunyosining qisqacha tarixi 
qo‘llanmasini yaratmoqchi edi, uning ushbu rejasi qisman: faqat birinchi jild - 
antik davrga bag'ishlangan va uchinchi – Payg‘ambar davriga bag'ishlangan 
jildlarni yarata oldi. Keyinchalik islom paydo bo'lganidan boshlab xalifalikning 
butun tarixini qamrab oluvchi tadqiqotlarni to'plash va alohida qo‘llanma 
sifatida ishlab chiqish uchun urinishlar bo‘ldi. F. Xittining "Arablar tarixi" 
(1937-yilda nashr etilgan), K. Brokelmann tomonidan yozilgan va keyinchalik 
bir necha marta qayta nashr etilgan ―Musulmon xalqlari tarixi va davlatlari‖ 
kitoblari qisqa davr mobaynida yozildi.
Arab 
mamlakatlarida mustaqillikka erishganga qadar tarixiy tadqiqotlar, 
xalifalik tarixiga oid aksariyat asarlar Muhammad va birinchi xalifalar davri 
yoki ular bilan bog‘liq holda holda yaratilgan. O‘sha davrlarda shu va shu kabi 
xalifalik tarixini umumlashtiruvchi mukammal asar kitobxonlar uchun to‘liq 
tayyorlanmagan
14
. 
Xalifalikni o'rganishdagi
asosiy yutuq XIX asrda sodir bo'ldi. Bular 
V.Myur, A.F.Kremerlarning asarlaridir. Ikkinchisi XIX asr oxirida xalifalikning 
asosiy tarixchilaridan biriga aylandi. U o‗zining ―Islom dinining hukmron 
g‗oyalari tarixi‖ asarida islomning uchta asosiy g‗oyasini: xudo, payg‗ambarlar, 
davlat g‗oyalarini tushuntirishga harakat qilgan. Ularda u islom tomonidan 
yaratilgan diniy va ijtimoiy tuzumni tushunishning kalitini ko'rsatishga harakat 
qiladi. A.Myuller «Islom tarixi» asarida arablar tarixini antik davrdan XIX 
asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga qamrab olgan. U dastlabki ikki jildda 
arablarning islomgacha bo‗lgan tarixidan Abbosiylar sulolasi qulashigacha 
bo‗lgan voqealarni tahlil qiladi
15
. 
Shu bilan birgalikda A.Metsning «Musulmon uyg'onishi» asari III-IV 
asrlardagi arab xalifaligi tarixiga bag'ishlangan. Asarni ikki asrga cheklab, 
14
«История Халифата. В 4 томах. Том 1. Ислам в Аравии (570-633 гг.)»: Восточная литература, ; 2002 
ISBN 5-02-016552-2, 5-02-018165-X 
15
https://WorksPay.ru

---

18 
muallif eng muhim ma'lumotlarni aks ettiruvchi juda ko'p sonli manbalarni 
sinchkovlik bilan o'rganishga muvaffaq bo'ladi.