Mavzu: Biznes yurituvchi subyektlar ustidan davlat nazorati. Reja

Solits soxasidagi jinoyatlar va xukuts bo’zilishlariga sarshi kurashish soxasida
• ishlab chikarish, foyda (daromad) xajmlarini yashirish, sotilgan maxsulot, tovarlar (ishlar, xizmatlar) xajmlarini pasaytirish mexanizmlarini urganish va aniklash, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan xisobga olinmagan (tasdiklovchi xujjatlarga ega bulmagan) maxsulotlar (tovarlar) sotilishi, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarning davlat solik inspeksiyalarida xisobga turishdan buyin tovlashi mexanizmlarini urganish va aniklash;
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan byudjetga soliklar va tulovlarning tugri xisoblanishi, tulik va o’z vaktida tulanishini tekshirish.
Valyutaga oid jinoyatlarga sarshi kurashish soxasida
xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirishda qonun bo’zilishlarini aniklash, oldini olish, bartaraf etish va profilaktik chora-tadbirlarni kurish;
• xorijiy valyuta mablaglarining noqonuniy aylanishi, yashirib kolinishi, chetga chikib ketish kanallarini, xamda xorijiy valyutani sotish buyicha majburiyatlardan buyin tovlash yullarini urganish va aniklash;
• respublika xududida rezidentlar va norezidentlar tomonidan xorijiy valyutada ish haki to’lash va xisob-kitob qilish xollarini aniklash va ularning oldini olish.
Yukoridagilardan kurinib turibdiki Departament tadbirkorlik sub’ektlari solik va valyuta buyicha amalga oshiradigan faoliyati ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchi maxsus vakolatli davlat organi xisoblanadi.
Tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatini nazorat kiluvchi davlat organlari katoriga litsenziyalovchi organlar, ya’ni qonun xujjatlariga muvofik litsenziyalashni amalga oshiruvchi maxsus vakolatli organlar xam kiradi.
Litsenziyalovchi organlarning vakolatlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
• faoliyatning ayrim turlarini qonun xujjatlariga muvofik litsenziyalash;
• qonunda nazarda tutilgan xollarda faoliyatning tegishli turlarini litsenziyalash tartibi tugrisidagi nizomlarni tasdiklash;
• litsenziya talablari va shartlariga litsenziatlar rioya etishini nazorat qilish;
• litsenziyalarni kayta rasmiylashtirish;
• litsenziyalarning amal qilishini tuxtatib turish, kayta tiklash;
• litsenziyalarning amal qilishini tugatish;
• litsenziyalarni bekor qilish;
• litsenziyalar reestrini yuritish.

Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati ustidan davlat nazoratini amalga oshirishda litsenziyalovchi organlar tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilish aloxida axamiyatga ega.

Litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishi ustidan nazorat amalga oshirilayotganda litsenziyalovchi organlar o’z vakolatlari doirasida quyidagi huquqlarga egadirlar:
• litsenziatlar litsenziya talablari va shartlariga rioya etayotganligi ustidan qonun xujjatlarida belgilangan tartibda rejali tekshiruvlar utkazish;
• litsenziat tomonidan litsenziya talablari va shartlari bo’zilganligidan guvoxlik beruvchi faktlar mavjud bulgan xollarda, litsenziat litsenziya talablari va shartlariga rioya etayotganligi ustidan qonun xujjatlarida belgilangan tartibda rejadan tashkari tekshiruvlar utkazish;
• litsenziya talablari va shartlariga rioya
etilishi ustidan tekshiruvlar utkazilayotganda yo’zaga keladigan masalalar buyicha litsenziatdan zarur ma’lumotlarni talab qilish va olish;
• tekshiruv natijalari asosida litsenziat yul kuygan litsenziya talablari va shartlarining anik koidabo’zilishlarini kursatgan xolda dalolatnomalar (ma’lumotnomalar) to’zish;
• litsenziat zimmasiga aniklangan koidabo’zarliklarni bartaraf etish majburiyatini yuklovchi karorlar chikarish, bunday koidabo’zarliklarni bartaraf etish muddatlarini belgilash;
• litsenziyaning amal qilishini tuxtatib turish yoki tugatish.
Nazorat kiluvchi va huquqni muxofaza kiluvchi organlar litsenziat tomonidan litsenziya talablari va shartlari bo’zilishlariga yul kuyilganligini
aniklaganlari takdirda o’z vakolatlari doirasida litsenziyani bergan litsenziyalovchi organga aniklangan koidabo’zarliklar xakida xabar kiladilar.
Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati ustidan davlat nazorati shakllari
Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi yullar bilan amalga oshiriladi:
• tekshirish, shu jumladan taftish, mukobil tekshirish, nazorat tartibida tekshirish;
• statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni taxlil qilish;
• idora qaramogidagi organlarni tekshirishdan utkazish.
Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini statistika
axborotlarini va boshqa axborotlarni taxlil qilish orkali davlat tomonidan nazorat qilish, shuningdek idora karamogidagi organlarni tekshirishdan utkazish qonun xujjatlariga muvofik amalga oshiriladi.
Tekshirish - deganda tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan qonunlar xamda o’z faoliyatini tartibga soluvchi boshqa qonun xujjatlari qanday bajarilayotganligini nazorat kiluvchi organlarning bir marta nazorat qilishi tushuniladi.
Moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish (taftish qilish) deganda - solik va valyuta tugrisidagi qonun xujjatlariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish maksadida tadbirkorlik sub’ektlarining buxgalteriya, moliya, statistika, bank xamda boshqa xujjatlarini urganish va takkoslash tushuniladi.
Tadbirkorlik sub’ekti belgilangan tartibda takdim etgan moliya va solik xisobotini, shuningdek tadbirkorlik sub’ektining faoliyati tugrisida davlat solik xizmati organida mavjud bulgan boshqa xujjatlarni urganish xamda taxlil etish asosida utkaziladigan kameral nazorat natijalari buyicha koidabo’zarliklar aniklangan xollardagina davlat solik xizmati organlari tadbirkorlik sub’ektlarining moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish tashabbusi bilan chikishi mumkin. Utkazilayotgan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini tekshirishlar ularning tulakonli faoliyat kursatishi uchun to’sqinlik qilmasligi kerak.
Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari birlashmalarining a’zosi bulgan tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatini tekshirishlar tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari suroviga ko’ra mazkur birlashmalar vakillarining ishtirokida amalga oshirilishi mumkin.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi a’zosi bulgan tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirish palata vakillari ishtirokida amalga oshirilishi mumkin. Tekshirishlarni utkazish uchun asos. Nazorat kiluvchi organlar tomonidan yuridik shaxs bulgan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini rejali tekshirish, shu jumladan, moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirishlar uchun, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollarni istisno etganda, quyidagilar asos buladi:
• maxsus vakolatli organ yoki uning tegishli xududiy bulinmasi tomonidan berilgan, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini tekshirishni utkazishning muvofiklashtiruvchi rejasidan kuchirma;
• nazorat kiluvchi organning muvofiklashtiruvchi reja asosida chikarilgan, tekshirish maksadi, tekshiruvchi mansabdor shaxslarning tarkibi va tekshirishni utkazish muddatlari kursatilgan buyrugi.
• Prokuratura, ichki ishlar va milliy xavfsizlik xizmati organlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini tekshirish uchun ko’zgatilgan jinoiy ish mavjudligi asos buladi. Bunda tekshiruvga tadbirkorlik sub’ektlarining fakat ko’zgatilgan jinoyat ishi bilan boglik faoliyati kamrab olinishi mumkin bulib, bu xakda tekshiruvni tayinlash tugrisidagi karorda kursatilgan bulishi lozim.
Ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik sub’ektlarining - yuridik shaxslarning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish yuridik shaxslarni davlat ruyxatidan utkazuvchi organning yuridik shaxs tugatilish jarayonida ekanligi tugrisidagi bildirishi asosida davlat solik xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi, tekshirish muddati uttiz kalendar kunidan oshmasligi kerak.
Bozorlar, savdo komplekslari xududlarida va ularga tutash bulgan avtotransport vositalarini vaktincha saklash joylarida bir martalik yigimlar, ijara xaki tulik tushishi va ularning topshirilishi xisobga olinishiga, fiskal xotirali nazorat-kassa mashinalaridan, tulovlarni plastik kartochkalar asosida kabul qilish buyicha xisob-kitob terminallaridan foydalanilishiga, shuningdek savdo va xizmat kursatish koidalariga rioya etilishiga oid kiska muddatli tekshiruvlar davlat solik xizmati organlarining fakat qonun xujjatlarida vakolat berilgan bulinmalari tomonidan mazkur bulinmalar boshliklarining buyruklari asosida utkazilib, keyinchalik bu xakda maxsus vakolatli organ yoki uning tegishli xududiy bulinmasi kiska muddatli tekshiruv utkazilgan kundan e’tiboran bir ish kuni ichida xabardor kilinadi.
Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari tekshiruv utkazish uchun asosga ega bulmagan shaxslarning tekshiruv utkazishiga yul kuymaslik, huquqni muxofaza kiluvchi va nazorat kiluvchi organlarning vakolatiga kirmaydigan masalalar buyicha ularning talablarini bajarmaslik xamda tekshiruv predmetiga taallukli bulmagan materiallar bilan ularni tanishtirmaslik huquqiga ega. Tekshirishlar natijalari dalolatnoma (ma’lumotnoma) bilan rasmiylashtirilib, tekshirish tugagan kuni uning bir nusxasi tekshirilayotgan tadbirkorlik faoliyati sub’ektida koldiriladi.