Mavzu: Bolalar nutqini oʻstirishda sintaktik ishlar Mundareja: Kirish

Xulosa. 
Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir 
paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim 
bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda. 
Bolalarni bog’chadayoq maktabga tayyorlash maktabda esa ularni 
o’qitishning yangi shakllari amalga oshirilmoqda. Modomiki, harakat va so’z 
insonning o’zligini namoyon etuvchi asosiy vosita ekan, buning uchun bolaning 
jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim. 
Nutq kamchiliklarining kelib chiqishi sabablarini oilada har bir ota-ona, 
maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyachi, maktabda esa o’qituvchilar 
bilishlari zarur. Chunki nutq kishilarning til vositasi orqali aloqa jarayonining 
tarixan topgan formasidir. Shunindek, nutq rang-barang ifodali tovushlarning 
majmuasidan iborat. Bu tovushlar oliy nerv sistemasining signallari vositasida nutq 
organlarining turlicha shakllanishi yoki harakati natijasida paydo bo’ladi. Shuning 
uchun nutq tovushlarining vujudga keltiruvchi manbalarini organlar fiziologiyasini, 
ularning faoliyatini o’rganish talaffuzdagi nuqsonlarning kelib chiqish sababini 
aniqlash, to’g’ri va ravon talaffuzni ta’minlovchi omillardan biridir. Nutq bolalarda 
asta-sekin shakllanadi,bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida bola nutqining o’sib 
borishidagi hal qiluvchi bosqich bir yarim yoshdan besh yoshgacha bo’lgan davrga 
to’g’ri keladi. Bu davrda bolaning nutqi muayyan sur’atda, besh yoshdan keyin esa 
nutq intensiv ravishda xilma-xil o’sib boradi. Biroq ayrim bolalarning nutqiy 
rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va ma’lum bir sababga bo’g’liq 
bo’ladi. Tovushning notog’ri talaffuz etishni ona tilidagi hamma tovushlarda 
uchratish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, bolalarning ko’pchiligi 
asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo’lgan tovushlarni notog’ri
talaffuz etadilar. 
Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va 
doimiy takomillashib boriladigan til. Til qobiliyati, til bizni odamga aylantiradi: tirik 
mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni inson 
tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Nutq 

---

32 
odamlarning ushbu boylikni mukammallashtirishga bo’lgan intilishini tushunish 
qiyin emas: nafaqat so’zlarva ularning kombinatsiyasining qoidalarini bilish, balki 
nutqni shakllantirishning eng murakkab tizimiga, boshqa odamlarning nutqini idrok 
etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan, mantiqiy va 
ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish yo’lidan o’tadi. 
Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola turli 
xil texnik vositalardan foydalangan holda nutqni rivojlantiradi: matematikada-
mantiqiy 
muammolarni 
yechishda, 
mutqni 
rivojlantrish 
darslarida-so’z 
birikmalaridan foydalanish, nutq mashqlari, matnni o’qish va qayta o’qish, rasmlar, 
buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning rivojlanishi 
bolalarning so’z boyligini boyitishga, rus adabiyot tili normalarini mohirona 
o’rganishga olib keladi. Nutqning rivojlantirish jarayoni uzoq davom etadi va 
tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi.