Mavzu: budjet tashkilotlarida ichki auditning xorij tajribasi

Ichki audit xizmati xodimlarining majburiyatlari:
ichki audit tekshiruvini qonun hujjatlariga O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 25.02.2021 yildagi O‘RQ-677-son hamda mazkur tartib talablariga mos ravishda o‘tkazish;
doimiy o‘z malakasini oshirib borish;
vakolatli organning tavsiyalari bajarilishini tizimli ravishda monitoringini amalga oshirish;
o‘ziga yuklatilgan vazifa va funksiyalarni sifatli bajarish;
ichki audit tekshiruvi natijalariga doir hujjatlarda bayon etilgan ma’lumotlarning ishonchliligi, xolisligi va to‘liqligini ta’minlash;
davlat sirlarining hamda ichki audit ob’yektlarining qonun bilan muhofazalanadigan manfaatlarini himoya qilinishini ta’minlash;
ichki auditlik tekshiruvlari natijasida nazorat ob’yekti mansabdor shaxslarining harakatlarida jinoyat belgilari aniqlangan taqdirda vazirlik va idora rahbarini xabardor qilish;
ichki audit tekshiruvini o‘tkazish vaqtida so‘ralgan hujjat va materiallarni ichki audit ob’ekti mansabdor shaxslari tomonidan taqdim etmaslik holatlari bo‘yicha ma’lumotnomalar tuzish;
ichki audit ob’yekti mansabdor va mas’ul shaxslarining tushuntirishlar berish va ichki audit natijalari bo‘yicha rasmiylashtiriladigan hujjatlarni imzolashdan bosh tortganliklari to‘g‘risida ma’lumotnomani tuzish;
ichki audit tekshiruvi bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarga asoslangan holda o‘tkazilgan monitoring, tahlil va ichki audit tekshiruvi natijalarini rasmiylashtirish;
taqdim etilgan yoki xizmat vazifalarini bajarish vaqtida ularga ma’lum bo‘lgan axborotlarning maxfiyligiga rioya qilish;
olingan hujjatlarning but saqlanishi va qaytarilishini ta’minlash;
aniqlangan qonun buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan maqsadsiz va noqonuniy xarajatlarni, pul mablag‘lari va tovar-moddiy boyliklar kamomadini undirish, ichki audit ob’ekti aybdor shaxslarini javobgarlikka tortish yuzasidan ichki audit ob’ekti rahbariyatiga tegishli tavsiyalar kiritish;
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan boshqa majburiyatlarni bajarish.
Respublika darajasidagi hamda hududiy ichki audit xizmatining xodimlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda tegishli vazirlik va idoralar rahbarlarining buyruqlari bilan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi.
Respublika darajasidagi ichki audit xizmati boshlig‘i ijtimoiy-maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish shart-sharoitlari bo‘yicha vazirlikning boshqarma boshliqlariga, hududlar darajasidagi ichki audit xizmati boshliqlari esa hududiy boshqarma bo‘lim boshliqlariga tenglashtiriladi.
Respublika va hududlar darajasidagi ichki audit xizmati hududiy boshqarmalar faoliyatini tashkiliy va moddiy-texnik ta’minoti vazirlik yoki idora tomonidan amalga oshiriladi.
Respublika darajasidagi ichki audit xizmati boshlig‘i ichki audit xizmatiga yuklatilgan funksiya va vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi.
Respublika va hududlar darajasidagi ichki audit xizmatlari o‘z ishlarini tegishli vazirlik va idora tomonidan tasdiqlanadigan yillik reja (keyingi o‘rinlarda yillik reja) asosida amalga oshiradi.
Respublika va hududlar darajasidagi ichki audit xizmatlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda rejadan tashqari ichki audit tekshiruvini amalga oshirishi mumkin.
II BOB AMALIY QISM
2.1 Budjet tashkilotlarida ichki audit o’tqazilishining xorij tajribasi
Ichki auditni tashkil etish tajribasini o'rganish uning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Bugungi kunda ichki audit - bu tashkilotning tadbirkorlik faoliyatini yaxshilash uchun mustaqil va ob'ektiv kafolatlar va maslahatlar berish faoliyati. Ichki audit korxonaga risklarni boshqarish, nazorat qilish va korporativ boshqaruv jarayonlari samaradorligini baholash va yaxshilash uchun tizimli va izchil yondashuvdan foydalangan holda o'z maqsadlariga erishishga yordam beradi.
Dastlab, ichki audit moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydigan funktsiya sifatida paydo bo'ldi. Rossiya kompaniyalarida ichki auditorlar soliq hisob-kitoblarining to'g'riligini ham tekshirdilar. Ammo bugungi kunda bu ichki audit xizmatining (ISA), shu jumladan Rossiyada ham yagona va asosiy vazifasi emas. Zamonaviy audit turli xil va keng ko'lamli vazifalarni bajarishga qodir.
Shu bilan birga, budjet tashkilotlarida ichki audit xizmati faoliyati natijalarining asosiy buyurtmachilari va iste'molchilari mulkdorlar (direktorlar kengashi) va korxonalarning yuqori rahbariyati hisoblanadi.
Bugungi kunda Rossiya korxonalarida ichki audit xizmatlarining asosiy funktsional vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  ichki audit;
  
• 
  aktivlarning saqlanishini nazorat qilish;
  
• 
  Ichki nazorat tizimini yaratishda rahbariyatga yordam berish;
  
• 
  boshqaruv maslahati;
  
• 
  Firibgarlikni tekshirish va boshqalar.
  

Rossiya ichki auditorlar instituti prezidenti A.Soninning fikricha, aksariyat hollarda yuqori lavozimli rahbarlar ichki auditni nazorat tizimini qurish bo‘yicha boshqaruv vazifalarini hal qiluvchi resurs sifatida ko‘rib chiqishga moyildirlar.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, Rossiya korxonalarida ichki auditning roli asta-sekin o'zgarib bormoqda. Respondentlar oʻrtasida soʻrov oʻtkazishda “Ichki audit funksiyasi yaqin kelajakda nimalarga eʼtibor beradi?” degan savol berildi. Javoblarni umumlashtirish quyidagi natijalarni berdi .
Yuqori rahbariyat ichki nazorat tizimini yaratishda rahbariyatga yordam berish (100%) va maxsus loyihalarda ishtirok etish (60%) kelajakda ichki audit uchun ustuvor vazifalar deb hisoblasada, direktorlar kengashlari auditorlarning risklarni boshqarishda ishtirok etishini kutmoqda (67%). va korporativ boshqaruv samaradorligini oshirish (67%). ISA rahbarlarining o'zlari ichki audit (75%) va ichki nazorat tizimini yaratishda rahbariyatga yordam berish (70%) ustuvor yo'nalishlar deb hisoblashadi. Eng ustuvor vazifalar qatorida har uchala guruh ham aktivlar saqlanishi ustidan nazoratni qayd etdi.
Shunday qilib, direktorlar kengashlari ichki auditorning auditor sifatidagi an'anaviy rolidan risklarni boshqarish va korporativ boshqaruv sohalarida maslahatchi roliga o'tishni xohlaydi.
Ichki audit an'anaviy auditga qaraganda ko'proq imkoniyatlarga ega. To'g'ri, ichki audit xizmati tomonidan ajratilgan vaqtning haqiqiy audit va maslahat faoliyatiga nisbati haqida ehtiyot bo'lish kerak. Ichki auditning asosiy vazifasi hali ham mustaqil va ob'yektiv kafolatlarni ta'minlash bo'lganligi sababli (ular o'sha audit natijasida yuzaga keladi), konsalting ishlari ulushining sezilarli darajada oshishi ichki auditning keyingi ob'yektivligiga ta'sir qilishi mumkin. Turli kompaniyalarning bu boradagi amaliyoti juda boshqacha. Amerika kompaniyalarida kuzatilishi mumkin bo'lgan tendentsiyalarga ko'ra, ichki audit xizmatlari ish vaqtining 60% dan 80% gacha, hozirda ishonchni ta'minlash bo'yicha topshiriqlarga (an'anaviy ichki audit) va mos ravishda 20 dan 40% gacha konsalting ishlariga ajratilgan.
Markaziy razvedka boshqarmasi (Sertifikatlangan ichki auditor) KRU YuKOS rahbari o‘rinbosari A. Guryevning fikricha, boshqaruv va biznes samaradorligini oshirish maqsadida ichki auditorlar kompaniyalardagi takomillashtirish va o‘zgarishlar tashabbuskorlari bo‘lishi kerak. Ammo, aslida, bu kompaniyadagi korporativ madaniyat darajasi shunchalik yuqori bo'lsaki, nafaqat egalari va yuqori rahbariyati, balki kompaniyaning barcha boshqa xodimlari ham ichki audit xizmati bilan hamkorlik va konstruktiv muloqotga tayyor bo'lgandagina mumkin.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi va iqtisodiyotning, ichki nazorat muhitining liberallashuvi sharoitida auditor firibgarlikni tekshirish va aniqlashga kamroq vaqt ajratadi va ichki nazorat tizimini baholashga, shuningdek, ichki maslahatlarga ko'proq vaqt ajratadi. Ichki auditning rivojlanishi boshqa boshqaruv va biznes funktsiyalari vositasida amalga oshiriladigan ob'ektiv va evolyutsion jarayondir.

ichki audit funksiyasi

budjet tashkiloti





rejalashtirish

qonunchilikka asoslanganligi





ichki nazorat monitoringi

ichki audit xizmati

hisobdorlik





risk boshqaruvi

axborotning shaffofligi



ijro

boshqaruvni takomillashtirish

3-rasm Ichki audit xizmati sxemasi

Ichki auditni rivojlantirishda uning bo'ysunishi muhim o'rin tutadi. Xalqaro ichki auditorlar instituti tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, G‘arb kompaniyalarining ichki audit xizmatlari rahbarlarining qariyb 55 foizi bevosita direktorlar kengashi qoshidagi audit qo‘mitasiga, taxminan 22 foizi esa yuqori boshqaruvga (prezident yoki bosh direktor) va deyarli 25% yuqori moliyaviy menejerga (moliyaviy direktor yoki nazoratchi).
Rossiya korxonalaridagi ISA menejerlarining taxminan uchdan ikki qismi yuqori boshqaruvga (prezident, bosh direktor yoki moliyaviy direktor) hisobot beradi va faqat 37% kompaniya direktorlar kengashiga hisobot beradi.
Ichki auditorlarning mustaqilligini baholash respondentlarning uch guruhi uchun farq qiladi.
O'z mustaqilligi haqida eng optimistlar ichki audit xizmati rahbarlaridir: 35% o'z xizmatlarini mutlaqo mustaqil, 60% - katta darajada mustaqil deb hisoblaydi. Ammo direktorlar kengashlari raislaridan birortasi ham ichki audit xizmatini to'liq mustaqil deb atamagan va faqat 43 foizi uni katta darajada mustaqil deb hisoblaydi. E’tiborli jihati shundaki, ichki audit xizmati rahbarlari ijroiya boshqaruviga hisobot bergan hollarda direktorlar kengashi raislarining yarmidan ko‘pi ushbu xizmatni o‘zlariga o‘zgartirishni rejalashtirmoqda.
Shunday qilib, ichki audit xizmati hali ham tashkiliy mustaqillikdan ancha uzoqda, bu esa ichki auditning xolisligi va xolisligining eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Biroq, aftidan, direktorlar kengashlari ichki audit xizmatlarining ahamiyatini tushuna boshlagan va ichki audit xizmatlarini korxonalar ijroiya boshqaruvi nazoratidan olib tashlashni rejalashtirmoqda.
Shunday qilib, bugungi kunda Rossiya korxonalarining ichki audit xizmatlari egalariga emas, balki ijro etuvchi (yuqori va chiziqli) boshqaruv ehtiyojlariga ko'proq e'tibor qaratmoqda. Shu bilan birga, mulkdorlar manfaatlarini ifodalovchi yetakchi rahbarlarning yarmi va direktorlar kengashi raislarining aksariyati o‘z korxonalarining ichki audit xizmatlari faoliyatidan qoniqish hosil qilmaydi. Bu faktni quyidagicha izohlash mumkin:

• 
  ichki audit xizmatlari rahbarlarining o'z mijozlari/mijozlari - direktorlar kengashlari va yuqori mansabdor shaxslarning ehtiyojlarini tushunmasligi;
  
• 
  direktorlar kengashlari va rahbariyatining yetarli darajada ajratilmagan resurslari va korxonaning "yetuklik" darajasi bilan ortiqcha yoki asossiz kutishlari;
  
• 
  mijozlar/mijozlar va ichki audit xizmati o'rtasidagi aloqalar, shu jumladan bajarilgan ishlar bo'yicha hisobotlar darajasidagi muammolar.
  
• 
  Ichki auditni tashkil etishda xodimlarning malakasi katta ahamiyatga ega emas.
  

Ichki audit xizmati ishining zaif tomonlari haqidagi savolga javob berar ekan, respondentlarning eng ko‘p qismi (35%) xodimlarning kasbiy mahorati va bilimi yetarli emasligini qayd etgan. Shunday qilib, ichki audit xizmatini yaratish va rivojlantirishda malakali kadrlarni tanlash muammosi birinchi o'ringa chiqadi.
Ichki audit xizmatiga kadrlar tanlashda ko'pchilik menejerlar kompaniyaning boshqa bo'limlari xodimlariga ustunlik berishadi. Qizig'i shundaki, respondentlarning atigi 25 foizi boshqa kompaniyalardan ichki auditorlarni yollashga tayyor. Ko'rinib turibdiki, ichki audit xizmati xodimlarining professionalligi yo'qligini ta'kidlagan menejerlar boshqa kompaniyalarda ham xuddi shunday holat deb hisoblashadi.
Rossiya va G'arb kompaniyalari o'rtasidagi tub farq shundaki, G'arb kompaniyalarida ichki audit xizmati yuqori boshqaruv lavozimini egallash imkoniyatiga ega bo'lganlar uchun o'ziga xos "tramplin" hisoblanadi. Yaqin vaqtgacha Rossiya kompaniyalarida ichki audit xizmati nufuzli bo'lmagan narsa bilan bog'liq edi. Uzoq vaqt davomida chiziqli lavozimlarda ishlagan va biznesni ichkaridan his qilgan, ichki audit o'tkazgan va turli tekshiruvlarda qatnashgan odamlar o'z biznesining tashqi ko'rinishini bilib oladi. Ular biznesning butun faoliyati, shuningdek, qanday rivojlanishi kerakligi haqida tasavvurga ega bo'ladilar.
Audit masalalarini ko'rib chiqishda t.f.n. Vasilyeva N.E. ichki auditning xorijiy standartlarini quyidagicha keltiradi.
Ushbu standartlar 3 yoki ba'zan 4 guruhga birlashtirilgan. Keling, ushbu standartlarni ko'rib chiqaylik, ularni uchta guruhga ajratamiz.
(Umumiy standartlar)
Ushbu guruh quyidagi qoidalarni o'z ichiga oladi:
1.1. Bu audit maqsadlariga oqilona (ya'ni, hech qanday burilishlarsiz) erishish sifatida tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, chekning narxi olingan ta'sirdan oshmasligi kerak. Ushbu qoidani amalga oshirishda tekshirilayotgan tashkilotning faoliyatiga xos bo'lgan risklar, xavf darajasini aniqlash mezonlari va turli shartlar uchun qabul qilinadigan xavf darajalari hisobga olinadi.
1.2. Tekshirilayotgan tashkilotning munosabati (Supportive Attitude). Ichki audit ma'muriyat tomonidan amalga oshiriladi. Tashkilot ma'muriyati va xodimlari ichki auditga ijobiy munosabatda bo'lishlari, uning samaradorligiga hissa qo'shishlari, shu jumladan zarur ma'lumotlarni taqdim etishlari kerak.
1.3. Xodimlarning malakasi (kompetent shaxsiy). Ushbu standart ichki audit xizmati rahbariyati va uning xodimlaridan yuqori shaxsiy fazilatlarga, zarur kasbiy tayyorgarlikka, ichki nazorat tizimi bo‘yicha o‘z vazifalarini samarali bajarish uchun yetarli bilimga ega bo‘lishini talab qiladi. Auditorning xolisligi muhim ahamiyatga ega. O'z navbatida, kompaniya rahbariyati ichki audit tashkilot uchun juda muhim ekanligini bilishi kerak.
Belgilangan vazifalarni bajarishga imkon beradigan malaka darajasini saqlab qolish uchun auditorlik xizmati xodimlarining bilim va tajribasini tekshirish, ularning malakasini tizimli ravishda oshirish rejalashtirilgan4. Bundan tashqari, ichki audit samaradorligini saqlab qolish uchun natijalarni muhokama qilish zarur.
1.4. Tekshirish ob'ektlari va maqsadlari (Boshqaruv maqsadlari). Ichki nazorat ob'ektlari tashkilot faoliyatining har bir turi uchun aniqlanishi kerak. Ular mantiqiy, amaliy va oqilona to'liq bo'lishi kerak.
Ushbu standart audit ob'ektlarini ma'lum bir kompaniya faoliyati bilan bog'lashni talab qiladi. Barcha operatsiyalar bloklarga (tsikllarga) guruhlangan bo'lishi kerak. Bloklar tashkilotning barcha faoliyatini qamrab oladi va kompaniyaning tuzilishi va uning bo'linmalarining funktsiyalariga mos kelishi kerak. Bloklar turli yo'llar bilan tasniflanadi. Masalan, quyidagi bloklarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Kompaniya boshqaruvi. Ushbu blok kompaniya siyosatini ishlab chiqish bilan bir qatorda uning faoliyatini rejalashtirish, tashkil etish, ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlashni o'z ichiga oladi va ular ichki audit funktsiyalarini ham o'z ichiga oladi.
Moliyaviy blok pul oqimlari (daromadlar va xarajatlar), tegishli aktivlar va moliyaviy ma'lumotlar bilan bog'liq an'anaviy nazorat sohalarini qamrab oladi.
Operatsion (dasturiy) bloklar - bu kompaniyaning asosiy maqsadini amalga oshirishni ta'minlaydigan faoliyati.
Ma'muriyat (ichki faoliyat bo'limi). Ushbu blok tashkilotning asosiy funktsiyalarini qo'llab-quvvatlaydigan kompaniyaning kichik faoliyatini o'z ichiga oladi: kutubxona xizmatlari, pochta xizmatlari, nashrlar va boshqalar.
Ko'rib chiqilayotgan standartni bajarish uchun har bir blokdagi nazorat maqsadlarini aniqlash kerak, ular asosan tashkilotning rejalari bilan belgilanadi. Bu maqsadlarga quyidagilar kiradi:

Tashkilotning asosiy missiyasiga mos keladigan aniq, tejamkor va samarali operatsiyalarni amalga oshirishda yordam berish;

Resurslar xavfsizligini ta'minlash (o'g'irlik, isrofgarchilik, firibgarlik va boshqa huquqbuzarliklarning oldini olish);
Qonunlar, qoidalar va boshqaruv ko'rsatmalariga rioya qilish;
2.2 Ichki auditning xalqaro standartlari.
Har bir sohadagi kabi iqtisodiy sohada ham faoliyat yuritish uchun umumiy qoidalar talab qilinadi. Umumiy belgilangan tartib qoidalar bir tartibda faoliyat yuritgan holda rivojlanish uchun asos bo‘ladi. Ichki auditda bunday tartib qoida bo‘lib, “Ichki auditning xalqaro professional standartlari” xizmat qiladi.
Standartlar Professional amaliyotning Xalqaro asoslariga kiruvchi bir qancha hujjatlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular ichki auditorlar Xalqaro Instituti tomonidan o‘tgan asrning 40-yillarida ishlab chiqila boshlangan bo‘lib, ularda ichki audit xizmati funksiyalarini tashkil qilishning asosiy qoidalari va ichki auditni amalga oshirishning metodologik asoslari bayon etilgan. Ushbu standartlar barcha tarmoqlar va faoliyat sohalari, shuningdek, dunyodagi barcha huquqiy tizimlarda qo‘llash uchun mo‘ljallangan.