Mavzu: Buxgalteriya hisobining usullari va uning elementlari

Bo’limlar	Yil boshi	Yil oxiri	Bo’limlar	Yil boshi
Yil oxiri
1. Asosiy vositalar va qo’yilmalar			1. O’z mablag’lari manbalari
2. Zaxiralar va xarajatlar			2. Kreditlar va boshqa qarzga olingan mablag’lar
3. Pul mablag’lari, hisob-kitoblar va boshqa aktivlar			3. Hisob-kitoblar va boshqa passivlar
Balans			Balans

tashqi axborot iste'molchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqadigan ma'lumotlarning shunday aniqligini talab qildi.
"Buxgalteriya hisobi to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq moliyaviy hisobotlarning tarkibi, tuzulishi va mazmuni O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tartibga solinadi. Hozirgi vaqtda korxonalarning moliyaviy hisobotlari ro'yxatiga quyidagilar kiradi: yirik va o'rta korxonalar uchun - 5 ta shakl, kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun - 2 ta shakl, ular soliq va statistika organlariga mulkdorlar va banklar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdim etiladi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25.06.2002 yildagi qaroriga muvofiq "Statistik va moliyaviy hisobotni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 227-sonli qaroriga ko'ra kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun moliyaviy hisobot shakllarini har chorakdan yillikgacha, yirik va o'rta korxonalar uchun "Pul oqimi to'g'risida hisobot" yarim yillikdan yillikgacha bo'lgan davrga qisqartirildi. Ko'rilgan choralar natijasida yirik va o'rta korxonalar har chorakda, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, kichik korxonalar va mikrofirmalar moliyaviy hisobotlarini yiliga bir marta taqdim etadilar.
Moliyaviy hisobot uchun ko'rsatkichlar tizimi korxonaning moliyaviy holati va iqtisodiy faoliyati natijalarini baholash va tahlil qilish uchun zarur bo'lgan asosiy ma'lumotlarni olishga qaratilgan va BHMSga asoslanadi. Moliyaviy hisobot shakllarini BHMS ga yaqinlashtirish maqsadida moliyaviy hisobotning tuzilishi, mazmuni va yangi shakllari va ularni to'ldirish qoidalari qayta ko'rib chiqiladi.
2002-yilda qonun hujjatlaridagi o'zgarishlarni hisobga olgan holda moliyaviy hisobot shakllari va ularni to'ldirish qoidalari O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2002-yil 19-martdagi 1117-son bilan ro'yxatga olingan va O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 19-fevraldagi 31-sonli buyrug'i bilan qayta ko'rib chiqilgan va tasdiqlangan. Ko'rsatkichlar va moliyaviy hisobotni taqdim etish muddati buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari talablariga javob beradigan darajada tuzilib chiqilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi korxonani moliyaviy-xo'jalik faoliyati natijalari to'g'risida ma'lumot to'plash, qayta ishlash va taqdim etish vositasiga aylanadi, bu unga qiziqqan foydalanuvchilarga ma'lumotli qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Shu munosabat bilan xalqaro amaliyotga muvofiq yangi Buxgalteriya hisobi jadvalini qayta ko'rib chiqish va ishlab chiqish zarurati tug'ildi. Buxgalteriya hisobining yangi Hisoblar jadvaliga muvaffaqiyatli o'tishini ta'minlash uchun, uni keng muhokama qilish uchun ommaviy axborot vositalarida e'lon qilishga qaror qilindi.
Buxgalteriya hisobining yangi schyotlar rejasi jadvalining so'nggi versiyasi, O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 09.09.2002 yildagi 103-son bilan tasdiqlangan va O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 23.10.2002 yildagi 1181-sonli buxgalteriya hisobining milliy standarti sifatida ro'yxatga olingan "Xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma” (21-son BHMS) 2002-yil 2-noyabr sanasida kuchga kirdi. Schyotlar rejasining asosiy maqsadi milliy buxgalteriya tizimini xo'jalik yurituvchi sub'ektlar yangi darajadagi buxgalteriya asoslarida turli xil darajalarda muhim va xabardor bo'lgan qarorlarni qabul qilish uchun rahbariyat uchun zarur bo'lgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashlari uchun isloh qilishdir. Schyotlar rejasi moliyaviy hisobotning elementlariga muvofiq guruhlanadi: aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad va xarajatlar.
Oldingi schyotlar rejasida buxgalteriya hisoblari to'g'risidagi ma'lumotlar yetarli miqdorda aks ettirilmagan. Ushbu yangi buxgalteriya vositalarining paydo bo'lishi natijasida ma'lumotlarning difisitini qaysi schyotga olib orish kabi masalalar paydo bo'ldi, ya'ni zarur ma'lumotlarni to'plash uchun eski schyotlar rejasi zamon talabiga javob bera olmadi. Bularning barchasi moliyaviy hisobot tayyorlash uchun ko’plab qiyinchiliklar va muammolar keltirib chiqardi. Ushbu muammoni hal qilish uchun yangi Schyotlar rejasida quyidagilar ko'zda tutilgan: debitorlik va kreditorlik qarzlari qisqa muddatli va uzoq muddatli majburiyatlarga ajratildi; "Kechiktirilgan majburiyatlar" ning alohida 6200-schyoti kiritildi; Asosiy schyotlar uchun qo'shimcha schyotlar ochildi va boshqalar.
2002-yil 1-yanvardan boshlab xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalar va auditorlik tashkilotlari yangi Schyotlar rejasiga muvofiq hisobotlarni yuritdilar. 2003-yil 1-yanvardan ularga birjalar va 2004-yil 1-yanvardan boshlab mulkchilik shaklidan qat'i nazar boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlar qo'shildi⁵.
Yangi Schyotlar rejasi va yangi moliyaviy hisobotlarga o'tishi buxgalteriya hisobi milliy standartlarining jahon amaliyotida qabul qilingan uslubiy printsiplar bilan birligini ta'minladi. Moliyaviy ko'rsatkichlarning boshqa mamlakatlarda qo'llaniladigan ko'rsatkichlar bilan taqqoslanishi milliy va xorijiy mutaxassislarning buxgalteriya siyosati va hisobot ma'lumotlarini tushunishdagi tafovutni yo'q qildi, respublikada buxgalteriya hisobining sifati va ishonchliligini xalqaro miqyosda tan olinishni, mahalliy korxonalarning moliyaviy hisobotlariga ishonchni ta'minladi va unga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda yordam berdi. Shu sababli yangi Schyotlar rejasi O'zbekistonning bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda qabul qilingan buxgalteriya hisobi tizimiga o'tish yo'lidagi izchil qadam bo’lib qolgan.
Korxonalarni yangi Schyotlar rejasiga o'tkazish jarayoni buxgalteriya hisobi uslubiyotiga katta o'zgarishlar kiritdi. Va uni minimal vaqt va pul bilan amalga oshirish uchun transformatsiyalarning ishchi sxemalari tuzildi, 2004-yil 1-yanvardan boshlab yangi Schyotlar rejasiga o'tishda yangi buxgalteriya schyotlari bo'yicha aktivlar va passivlar qoldiqlari hisobot yilining boshidagi moliyaviy hisobot moddalarining qoldiqlari sifatida ishlatiladi.
Shu yo’sinda O’zbekiston Respublikasida Buxgalteriya hisobi rivojlanib bordi. XXI asr texnika va texnologiyalar asriga yetib kelganimizda barcha sohalarda katta islohotlar amalga oshirildi va buxgalteriya hisobini yurutish ham chetda qolmadi. Texnika texnologiyalar asri shunday sharoit yaratib berdiki, ilgarilari bir kichik korxonada o’nlab buxgalterlar ish yurgazgan bo’lsa, hozirgi paytga kelib bir buxgalterning o’zi bu ishlarni amalga oshira oladigan darajaga yetdi. Bunday rivojlanishning birinchi qadami sifatida, Microsoft Office dasturlarining omma ichida keng tarqalishi bo’ldi. Ushbu dasturlar buxgalteriya hisobini yurgazishda vaqtni tejash, ma’lumotlarni saqlash hamda to’plash uchun keng imkoniyat yaratdi. Endilikda buxgalteriya balansi, oylik maosh hisob-kitoblari, molyaviy hisobot va boshqalar Excel dasturiga formulalar kiritib, osongina butun boshli korxonaning moliyaviy natijalarini hisoblash uchun sharoit yaratib berdi. Pechat mashinalari o’rniga Word dasturi orqali matn yaratish hamda xato kamchiliklarni tuzatish muammo bo’lmay qoldi. Bundan tashqari Access dasturi orqali korxonaning kerakli ma’lumotlari bazalarda saqlanib, qog’ozbozliklar ancha kamaya boshladi.
Bank, soliq, moliya va boshqa ko’plab yuridik va jismoniy shaxlarning hisob raqamlari umumiy bir baza yaratilib kopmyuterlashtirildi. Bu esa Respublikamizda buxgalteriya hisobining isloh etilishiga yana bir turki bo’ldi. Endilikda buxgalterlar banklarga borib navbat kutib, pul o’tkazmalarini amalga oshirmasdan, internet tramog’i orqali barcha masofaviy operatsialarni amalga oshirish imkoniyati paydo bo’ldi. Bunday masofaviy ma’lumotlar almashish iqtisodiyotimizga xorijiy investorlarni jalb qilish qilish uchun muhimm omil bo’lib xizmat qildi desak xato bo’lmaydi.
Taxminan 2012-2013-yillarda O’zbekiston Respublikasida 1C:Buxgalteriya dasturi barcha buxgalteriya hisobi standartlariga mos deb topilib, barcha hisobotlar aynan shu dastur orqali yurutilishi haqida buyruq tasdiqlandi. Korxona buxgalterlarini malakaviy o’qitish hamda ushbu dasturni o’rganib olishlari uchun Respublikamizda o’quv markazlari tashkil etildi. Endilikda ushbu dastur orqali ko’plab insonlar xatto oliy ma’lumotga ega bo’lishmasada bemalol buxgalteriya bilan shug’ullana boshlashdi.
Bulardan tashqari 2019-yil 30-dekabr O‘RQ-599-sonli Qonuniga muvofiq yangi tahrirda qabul qilingan “Soliq kodeksi”⁶dagi o’zgarishlar ham xo’jalik yurituvchi sube‘ktlarning hisobot yurgazishlari uchun ancha qulay sharoitlar yaratib berdi.
Buxgalteriya hisobi shunday sohalarning biri-ki zamonlar o’tkan sayin islohotlar bilan birgalikda o’zgarib boraveradi. Yaratilayotga yangiliklar bilan yanada qulaylashib, foydalanuvchilarga, korxonalarga, davlat tashkilotlariga ishonchli, to’liq va tez axborotlar manbayini yetkazib beraveradi. Rivojlanishlar haqida gaprar ekanmiz, O’zbekiston Respublikasining raqamli iqtisodiyotga o’tish arafasida turgani haqida ham biroz to’xtalib o’tsak.
Xo’sh Raqamli iqtisodiyot nima? U iqtisodiyotga, qolaversa, buxgalteriya hisobiga qanday ta’sir ko’rsatadi? Ushbu savollarga javob berishdan avval, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning aytgan so’zlarini eslaylik: “Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo‘ladi. Shu bois raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi.
Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, meni juda qattiq tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng og‘ir illat — korrupsiya balosini yo‘qotishda ham ular samarali vositadir. Buni barchamiz teran anglab olishimiz darkor⁷…”. Shu bois, 2020-yil mamlakatimizda “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili" deb e’lon qilindi. Birinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu rivojlanishning zamonaviy bosqichi hisoblanib, u ijodiy mehnat va axborot ne’matlarining ustuvor o‘rni bilan tavsiflanadi. Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu o‘ziga xos tushuncha bo‘lib, uning o‘rganish ob’ekti axborotlashgan jamiyat hisoblanadi. Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan global iqtisodiyot sharoitida raqamli iqtisodiyot o‘z rivojlanishining boshlang‘ich davrida bo‘lib, zamonamizning raqamli axborot bosqichiga o‘tishi atiga bir necha o‘n yilni tashkil etadi.
Umuman olganda, raqamli iqtisodiyot – bu jarayonlarni tahlil qilish natijalaridan foydalanish va katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash asosida turli xildagi ishlab chiqarishlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovar va xizmatlarni saqlash, sotish va yetkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirishga imkon beradigan, raqamli ko‘rinishdagi ma’lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili hisoblangan faoliyatdir. Dunyo hamjamiyatida ro‘y berayotgan bunday jadal o‘zgarishlar va raqobatning keskinlashuvi jarayonida innovatsiyalar va raqamli texnologiyalarni keng joriy etmasdan turib, yaqin va uzoq kelajakda mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish, uning raqobatdoshligini ta’minlay olmasligimiz ayni haqiqat bo‘lib, bu esa, o‘z navbatida, ilmiy va amaliy harakatlarni kuchaytirishni talab etadi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, raqamli iqtisodiyot rivojlanib borgan sayin, buxgalterlarga talab kamayib boradi va xatto yaqin yigirma besh yil ichida ushbu soha umuman yo’q bo’lib ketishi ham mumkin.