Mavzu: buyuk geografik kashfiyotlar

2.2. Afrikani tadqiq qilgan Devid Livingston
Buyuk sayohatchi Devid Livinqston birinchi marta “Qora qit’a”ga 1840-yilda qadam qo‘ydi. Ammo yangi yerlar ochish maqsadidagj sayohatini 1849-yilda boshladi. Bu sayohat Ngami ko‘lining ochilishi bilan yakunlandi. Mazkur ko‘lning g‘aroyib jihati havo issiq paytda qurib qolishi edi. Shuningdek, Li­vingston birinchilardan bo‘lib Afrikaning eng yirik Zambezi daryosi oqimini kuzatdi.
Lining sayohati ikki yil davom etdi. Bu vaqt ichida sayyoh bi­rinchi bo‘lib Afrika janubini janubisharqdan shimoli-g‘arbga tomon kezib chiqdi. Qul savdosining eng mudhish shakllariga ducn kelgan Livingston qulchilikka qarshi eng fool kurashchilardan biriga aylandi.
Viktoriya va Merchison sharsharalarini ochgani, Kongo va Zam­bezi daryolari orasidagi chegarani aniqlagani, Nyasa ko‘lini ta’riflab bergani, ilk marotaba Afrikani g‘arbdan sharqqa qarab kezib chiqqani uchun Livingston katta shuhrat qozondi. U Parij geografik jamiyatining mukofoti va Lon­don geografik jamiyatining katta medali bilan taqdirlangan. Mashhur Viktoriya sharsharasi bo‘yida sayyohga yodgorlik o‘rnatilgan.
1840-yil 20-noyabrda Livingstonga missionerlik maqomi berildi; o‘sha yilning oxirida u Afrikaga suzib ketdi va 1841 yil 14 martda Keyptaunga keldi.
Livingston keyingi o‘n besh yilni Janubiy va Markaziy Afrikaning ichki qismi bo‘ylab uzluksiz sayohatda o‘tkazdi. U mahalliy afrikaliklarga nisbatan qo‘pol munosabatda bo‘lganligi sababli u mahalliy burlar va portugallar bilan ko‘plab to‘qnashuvlarni boshdan kechirdi, bu uning keskin qarshiligiga sabab bo‘ldi va o‘zini qat'iy nasroniy, jasur tadqiqotchi va qullik va qullikka qarshi ashaddiy kurashchi sifatida obro‘ qozondi. savdo. Livingston tezda mahalliy aholining tillarini o‘rgandi va ularning hurmatini qozondi.
1841-yil 31-iyulda Livingston Keyp koloniyasining shimoliy chegarasidagi Kuruman shahridagi Moffetning missiyasiga yetib keldi va 1843-yilda Bechuan mamlakatidagi (Tsvana) Kolobengda (kelajakdagi Bechuanaland protektorati, hozirgi Botsvana) oʻz missiyasini tashkil qildi. Kelganidan so‘ng deyarli darhol u shimolga, noma’lum evropaliklarga va nasroniy missionerlarining va’zgo‘ylik faoliyati hali ham tegmagan aholi zich joylashgan hududlarga ekspeditsiyalarni amalga oshira boshladi. Uning maqsadi "mahalliy agentlar" - diniy qabul qilingan afrikaliklar orqali e'tiqodni targ‘ib qilish edi. 1842 yilning yoziga kelib, Livingston shimolga, o‘zidan oldingi har qanday yevropaliklardan ko‘ra uzoqroqda joylashgan Kalaxari cho‘liga yo‘l oldi va mahalliy tillar va urf-odatlar bilan tanishdi.
1843 yilda u tsvana xalqining Kwena (Bakvena) qabilasining turar joyiga tashrif buyurdi va uning rahbari Sechele bilan do‘stlashdi, u oxir-oqibat nasroniylikni qabul qilgan tsvana qabilalarining rahbarlaridan birinchi bo‘lib qoldi. Sechele Livingstonga shimoldagi "katta tashnalik mamlakati" - Kalaxari va Ngami ko‘li haqida to‘liq ma’lumot berdi.
Livingstonning missionerlik qat'iyati 1844 yilda Mabotsaga o‘z missiyasini tashkil qilish uchun ketayotganida, sher tomonidan hujumga uchragan va jiddiy jarohatlanganida keskin sinovdan o‘tgan. Chap qo‘lining shikastlanishi yana bir baxtsiz hodisa tufayli og‘irlashdi va u umr bo‘yi nogiron bo‘lib qoldi. Livingston chap qo‘li bilan miltiqning o‘qini endi ushlab turolmadi va chap yelkasidan o‘q otishni, chap ko‘zi bilan nishonni o‘rganishga majbur bo‘ldi.
1845 yil 2 yanvarda Livingston Robert Moffetning qizi Meri bilan turmushga chiqdi. Etti yil davomida, homiladorligi va otasining noroziligiga qaramay, u Livingstonga sayohatlarida hamrohlik qildi va unga to‘rtta farzand tug‘di.
Livingstones dastlab Mabotsadagi missiyaga joylashdi, keyin qisqa vaqt ichida Txonvanga ko‘chib o‘tdi va 1847 yildan boshlab ular Kolobenda yashadilar. Missiyani Kolobengga o‘tkazishning asosiy sababi shu nomdagi daryodan ekinlarni sug‘orish uchun zarur bo‘lgan ichimlik suvining mavjudligi edi. Kolobengda Sechele yomg‘ir yog‘dirish kabi butparastlik marosimlarida qatnashishdan bosh tortish va barcha xotinlarini taloq qilish va bittasini qoldirish sharti bilan suvga cho‘mgan. Bu sharoitlar Livingstonni 1848 yilda sodir bo‘lgan dahshatli qurg‘oqchilik va Kolobeng daryosining qurib ketishida aybdor deb hisoblagan va ko‘p sonli odamlar va chorva mollarining hayotiga zomin bo‘lgan tsvana qabilalari orasida norozilikni keltirib chiqardi. Bundan tashqari, to‘satdan ersiz qolgan Sechelening sobiq xotinlari patriarxal Tsvana jamiyatida jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishdi.
1849 yil iyun oyida Livingston (topograf va tadqiqotchi sifatida) afrikalik gidlar hamrohligida Kalaxari cho‘lini kesib o‘tgan va 1 avgustda kashf etilgan Okavango botqoqlarining janubiy chekkasida joylashgan Ngami ko‘lini kashf etgan birinchi yevropalik bo‘ldi. Ushbu kashfiyot uchun u Britaniya Qirollik Geografiya Jamiyati tomonidan Oltin medal va pul mukofoti bilan taqdirlangan. Bu voqeadan Livingstonning Yevropadagi shon-shuhrati va uning butun hayoti davomida davom etgan Geografiya jamiyati bilan hamkorligi boshlanadi. Jamiyat uning manfaatlarini Angliyada himoya qilgan va Yevropada uning faoliyatini targ‘ib qilgan. Cho‘lda Livingston tosh davri bushmenlari va bakalaxari qabilalari bilan uchrashdi va ularni birinchi marta tashqi dunyo bilan tanishtirdi.
1850 yilda Livingston rafiqasi va bolalari bilan ochiq Ngami ko‘li bo‘yida yangi turar-joy barpo qilmoqchi edi. 1851 yilda Livingston Zambezi irmog‘i bo‘lgan Kvando daryosidagi Linyanti botqoqlariga etib bordi va u erda Makololo (kololo) Sebetvane xalqining hukmdori bilan uchrashdi. Ularning uchrashuvidan ko‘p o‘tmay - 1851 yilda - Sebetvane rahbari vafot etdi va hokimiyatni o‘g‘li Sekeletga topshirdi, u ham Shotlandiya missionerining do‘sti bo‘ldi. Livingston Makololoni missionerlik faoliyati va nasroniylikni qabul qilish uchun juda mos deb hisobladi. Kelajakda u Makololo erlaridan Markaziy Afrikaga chuqur ekspeditsiyalari uchun baza sifatida bir necha bor foydalangan. 1852 yilda Livingston yangi sayohatga chiqdi. U Zambezi daryosi havzasiga kirib, 1853 yil may oyida Makololoning asosiy qishlog‘i Linyanti shahriga kirdi. U erda missioner kasal bo‘lib qoldi, lekin boshliq Sekeletu Livingstonni qutqarish uchun qo‘lidan kelganini qildi.
1852 yilda missioner va burlar o‘rtasidagi munosabatlar sezilarli darajada yomonlashdi, ular uni Tsvana xalqi o‘rtasida o‘qotar qurol tarqatish va kontrabandada aybladilar. Xavfsizlik masalalari va bolalarni o‘qitish zarurati Livingstonni o‘sha yili xotini va bolalarini Afrikadagi og‘ir hayot sharoitlaridan aziyat chekmaydigan Shotlandiyaga qaytarishga majbur qildi. O‘sha yilning sentyabr oyida Boer militsiyasi Tsvana erlariga reyd uyushtirdi, Mabotza va Kolobeng missiyalarini ishdan bo‘shatdi va ko‘p sonli Tsvanani qullikka oldi. O‘sha paytda Keyptaundan qaytayotgan Livingston Kolobengda yo‘q edi va afrikaliklarga yordam bera olmadi.


XULOSA
Buyuk geografik kashfiyotlar ko‘plab fanlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. Geografiya, tarix, etnografiya, okeanologiya yangi ma'lumotlar va xulosalar bilan to‘ldirildi. Bu kashfiyotlar tufayli yangi savdo dengiz yo‘llari ochildi. O‘rta er dengizi orqali o‘tadigan asosiy dengiz savdo yo‘llari endi Atlantika okeaniga ko‘chib o‘tdi. Bu omillar keyingi jahon savdosining shakllanishiga yordam berdi.
Shunday qilib, Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli global tsivilizatsiyaning poydevori qo‘yildi.
XV asr oxiri - XVII asr o‘rtalarida. buyuk geografik kashfiyotlar bor edi. Ular Evropa va butun dunyo taqdiri uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun buyuk deb nomlangan.
Kashfiyot davri ikki davrga bo‘lingan:
Ispan-portugal davri (15-asr oxiri-16-asr o‘rtalari). Bu davrda eng muhim kashfiyotlar: Amerikaning kashf qilinishi (1492 y. Kolumbning birinchi ekspeditsiyasi); Hindistonga dengiz yo‘lining ochilishi - Vasko da Gamma (1497-1498); F. Magellanning dunyo bo‘ylab birinchi aylanishi (1519-1522).
Rossiya va Gollandiya kashfiyotlari davri (16-asr o‘rtalari-17-asr o‘rtalari). Bunga quyidagilar kiradi: Butun Shimoliy Osiyoning ruslari tomonidan kashfiyot (Ermak kampaniyasidan 1648 y. Popov-Deznev safarigacha), Gollandiya Tinch okeani ekspeditsiyalari va Avstraliyaning ochilishi.
Sharq mamlakatlari bilan Evropa savdosi inqirozga yuz tutdi. Usmonli imperiyasi tuzilishi bilan O‘rta er dengizining savdo yo‘llari uzildi. XV asrda G'arbiy Evropa mamlakatlarida muomala vositasi sifatida oltin va kumush tanqisligi keskin sezila boshladi. Konkistadorlar (bosqinchilar) ning asosiy qismini tashkil etuvchi qashshoq zodagonlar yangi savdo yo‘llari va oltin qidirishga shoshilishdi. Pulga muhtoj bo‘lgan davlat dengiz ekspeditsiyalarini moliyalashtirish xarajatlariga borishga majbur bo‘ldi.
Buyuk geografik kashfiyotlar uchun Evropa fan va texnikasining yutuqlari ham muhim shart edi. Birinchidan, kema qurish va navigatsiya texnologiyasining rivojlanishi kerak edi. XIV-XV asrlarda karavel yaratildi - keng tutqichli tezyurar kema, okean navigatsiyasi uchun mo‘ljallangan navigatsiya asboblari - kompas va astrolaba takomillashtirildi, geografik xaritalar takomillashtirildi, Yerning sharsimonligi kontseptsiyasi tasdiqlandi.