Mavzu: daryolar


Download 82.09 Kb.
bet3/5
Sana13.06.2020
Hajmi82.09 Kb.
#118588
1   2   3   4   5
Bog'liq
DARYOLAR


SHarsharalar yosh relyefning turtib chiqqan joylarida va tog‘ jins­larining qattiq qatlamlari chiqib qolgan yerlarda hosil bo‘ladi. Niagara sharsharasi ohaktosh qatlami chiqib qolgan joyda, Zambezi daryosidagi Viktoriya sharsharasi esa bazalt qatlami chiqib qolgan joyda, Suna daryosidagi Qivach sharsharasi diabaz jinslari chiqqan joyda hosil bo‘lgan.

Etuklik bosqichida ilgari ko‘ldan oqib chiqqan daryolar o‘z oqiziq­lari bilan ko‘lni to‘ldiradi, yassi hamda keng ko‘llar o‘rnida daryo vodiysining ko‘l shaklida kengaygan qismlari hosil bo‘ladi. Bu vaqtda ko‘llar orasidagi yerlar o‘yilib, daryoning bo‘ylama profili to‘g‘rila­na boradi.

Pastga otilib tushayotgan suv yemirishi natijasida sharsharalar daryoning yuqori qismiga tomon chekina boradi. Chunonchi, Niagara shar­sharasi yiliga 70—90 sm chekinadi, hosil bo‘lganidan beri esa 11 km ga chekingan.

Eroziya natijasida sharshara avval kaskadga so‘ng ostona toshlar­ga nihoyat, daryoning tez oqar joylariga aylanadi. Bora-bora daryo sokin yuqadigan bo‘lib qoladi. Sharshara, kaskad, ostona va tez oqar joylar o‘zandagi qattiq qatlam yemirilishining ayrim bosqichlarigina bo‘lmay, ma’lum geologik sharoitda mustaqil vujudga kelishi ham mumkin.

Daryo rivojlanishining yetuklik bosqichida daryoning chuqurlatma va yon eroziyasi hamda jinslarni oqizib ketish va to‘plash xususiyati nis­bati shunday bo‘ladiki, daryo vodiylari keng, yassi shaklga kiradi, vaqt-vaqti bilan suv bosadigan qayirlar hosil -bo‘ladi, o‘zanning ik­kala chekkasida daryo taraqqiyotining oldingi bosqichlaridan qolgan qa­yirlar, ya’ni terrasalar joylashadi.

Keksalik bosqichida daryoning qiyaligi boshdan-oyoq normal profil­ga ega bo‘ladi. Daryo juda sekin oqadi. Eroziyasi va jinslarni oqizib ketishi juda susayadi. Eroziya va jinslarning oqizilib ketishiga qa­raganda boshqa protsesslar—vodiyning qirg‘oqdan keltirilgan oqiziq­lar bilan to‘lib borishi va o‘t bosishi kuchayadi.

Har bir bosqich daryoning absolyut yoshini emas, balki nisbiy yoshini aks ettiradi. Baltika qalqoni granitlaridan oqib o‘tuvchi daryo­larning absolyut yoshi 10—13 ming yilga teng (bu daryolar muzliklar erib ketgandan buyon mavjud) biroq ularda yoshlik belgilari hali an­cha uzoq vaqt saqlanib qoladi. Muzlik davridan keyin qumli yotqiziq­larda vujudga kelgan daryolar allaqachon keksalik bosqichiga yetgan.

yer po‘stidagi harakatlar, undagi ko‘tarilish va cho‘kishlar, ko‘l va dengizlar suv sathining tebranishlari, iqlimning o‘zgarishi qisqa qilib aytganda, butun tabiatning rivojlanishi daryolarda ham doim aks etib turadi­ chunki daryolar ham tabiatning tarkibiy qismpdir. Tabiatning rivojlanishi eroziya protsessini kuchaytirishi ham, susay­tirishi ham mumkin. Binobarin, «yoshlik», «etuklik», «keksalik» ter­minlari jonli iboralargina bo‘lib, ular har bir daryoning gidrodinamikasini, uning, ma’lum bir vaqtdagi geomorfologpk ishi va umumiy qiyofasini yaxshi aks rttiradi.

Daryo havzalari va suvayirg‘ichlar. Daryo sistemasi suv yig‘adigan tsrritoriya daryo havzasi yoki daryoning suv yig‘ish maydoni deyiladi.

Bir havza ikkinchisidan suvayirgich bilan ajraladi. Suvayirg‘ich­lar tog‘li o‘lkalarda tizmalarning qirrasidan o‘tadi va aniq ifoda­langan chiziq hosil qiladi. Biroq hamma vaqt ham eng baland tizma suvayirg‘ich bo‘lavermaydi. Seryog‘in yon bag‘ridan oqib tushuvchi daryolar eroziyasi qurg‘oqchi yon bag‘ir daryolari eroziyasiga qaraganda ancha kuch­li bo‘ladi. Sersuv yon bag‘ridagi daryolar bora-bora tizmani kesib o‘tib, tog‘li o‘lkaning ichki qismiga tobora uzoq kirib boradi. Himolay va Kavkaz tog‘larida bunday hollarni ko‘plab uchratish mumkin.

Tekisliklarda suvayirg‘ich rolini odatda ma’lum bir chiziq emas, balki keng yassi polosalar yoki G. N. Visotskiy iborasiga ko‘ra, plakor­lar o‘taydi. O`ta sernam zonalardagi suvayirg‘ichlarda ko‘pincha botqoq­lik va ko‘llar joylashadi. Ular suvi yil bo‘yi yoki sernam faslda tur­li daryo sistemalariga borib quyiladi. Bu hol, chunonchi, Volga, Dnepr va G‘arbiy Dvinaning yuqori oqimlarida kuzatiladi. Daryolar boshi­ning bir-biriga yaqinligi va suvayirg‘ichlarning morfologik jihat­dan ancha tekis ekanligi qadimda ulardan voloklar sifatida foyda­lanishga imkon bergan, keyinchalik esa bu yerlardan daryolarni bir ­biriga bog‘lovchi kanallar o‘tkazilgan.

Ko‘pincha suvayirg‘ichlar shu qadar bilinar-bilinmas bo‘ladiki, daryo bu yerda ikkiga bo‘linib ketadi, ya’ni bifurkatsiya ro‘y beradi. Orinoko daryosi bifurkatsiyasi bunga eng yaqqol misol bo‘la oladi. Bu daryoning bir tarmog‘i Rio-Negro daryosi tomon oqadi. Bifurkatsiya ho­disasi uncha ko‘p uchramaydi va u qisqa vaqt davom etadi, chunki u eroziya natijasida asta-sekin tugab ketadi.

Nam yetarli bo‘lmagan zonalarda suvayirg‘ichlar butunlay yoki qis­man oqimsizdir.

Daryo havzasining kattaligi, shakli va yo‘nalishi ular hayotida muhim ahamiyatga ega. Agar kichik havzalar bir xil iqlim sharoitida joylashgan bo‘lsa, katta havzalar bir necha iqlim oblasti, hatto bir necha zonada joylashadi va har bir iqlim oblasti hamda zonasi bosh daryo rejimiga ta’sir ko‘rsatadi. Amazonka daryosining irmoqlari turli yarim sharda bo‘lib, ularning suv sathi turli vaqtda ko‘tariladi. Pil cho‘ldan ekvatorial zona suvlarini olib o‘tadi. Amudaryo, Torim, Hind daryolari suv rejimi tog‘ iqlimi bilan bog‘liq.

Katta havzali daryolarda grunt suvining salmog‘i ortadi, shu sa­babli yirik daryolar suvi kichikroq daryolardagiga o‘xshab kamayib ket­maydi.



ENG KATTA DARYOLARNING UZUNLIGI VA HAVZASI MAYDONI

Daryoning nomi

Uzunligi, km hieo­bida

Havzasshshng maydoni, MIIG KM? H11S.

Nil




6671

2870

L1issuri-Missisipi




6420

3238

Amazonka




6400

7180

YAnszitszyan




5800

1808

Parana




4700

3100

Mekong




4500

810

Kongo . „




4320

3690

Niger ...




4160

2092

YUkon .




3700

855

Hind




3180

960

Braxmaputra

.. . .. ,

2900

935

Dunay




2850

817

Darling




2740

520

Gang ...... . . . .




2700

1125

Frot . .




2700

673

Zambezi




2660

1330

Makenzi ... . .




1600

1750

Kolorado

g « ­ «

1450

100

Rsyn




1320

252

Visla . . . . . . . .




1092

199

SSSR daryolari

Enisey

4092

2580

Ennsey Selenga bilan .

5940



Ob

3680

2975

Ob (Irtish boshidan)

5410

-

Lsna...

4400

2490

Volga . .

3700

1380

Amur

2846

1855

Amur (SHilka boshidan) . .

4416




Sirdaryo

2206

219

Sirdaryo Norin bilan

3078



Amudaryo , ,

1400



Amudaryo (Vaxsh boshidan)

2620



Kolima ...

2600

644

Dnepr

2201

504

Ural

2534

230

Don

1870

422

Indigirka ....

1977

360

Pechora ...

1809

322

Kura

1364

188

SHimoliy Dvina

730

360

SHimoliy Dvina (Suxona boshidai) .....

1302


Daryo sistemasi ham, joyning geologik va geomorfologik xususiyatlarn ham o‘z-o‘zidan rivojlanish va shuningdek, tashqi ta’sir, chunonchi, to‘rtlamchi davr materik muzi bosishlari, dengiz transgressiyalari, neotektonik hara­katlar va h. k. lar natijasida vaqt davomida o‘zgaradi.

Daryo sistemalarining joylanishidagi asosiy qonuniyatlar plane­taro relyef bilan bog‘liq bo‘lib, relyefdagi kabi zonallik xususiyatiga egadir.

Yevrosiyo va SHimoliy Amerikaning 62° SHim. k. dagi aktiv parallel bo‘ylab cho‘zilgan balandliklardan shimoldagi nishab qismlarida daryolar SHimoliy Muz okeaniga tomon oqadi­ bular SHimoliy Dvina, Pechora, Yana, Qolima, Makkenzi va boshqalar. Ob, Enisen va Lena 62° paralleldagi balandliklarni kesib o‘tib, ular shu yaqinda tirsaksi­mon burilmalar hosil qiladi.Materiklarning bu balandliklardagi janubga qaragan nishab qis­mida O`rta dengiz yoriqlari mintaqasi tomon Dnepr, Don, Volga, Mis­suri daryolari oqadi.Yer po‘stining O`rta dengiz yoriqlari mintaqasidagi tog‘ sistemala­rida Sirdaryo va Amudaryo, Reyn va shimolga oquvchi boshqa daryolar boshlanadi. Janubga Rona, Frot, Hind, Gang, L­ekong er yorig‘i minta­qasi ichida esa Po, Kura, Tarim daryolari oqadi.Ekvatorial «nov»ning baland chekka qismlaridan shimolga tomon Orinoko, San-Fransisko, janubga tomon Parana, Zambezi, Darling daryolari «nov» ichidan esa Amazonka bilan Kongo oqib o‘tadi. Amur, Xuanxe, Yanszi, Qolorado, Kolum­bpya daryolarining yo‘nalishi Tinch okean yer po‘sti yoriqlari mintaqasi bilan bog‘liq. Nil daryosi Suriya-Afrika yer yorig‘i bo‘ylab oqadi. Xaritadan ko‘rinib turibdiki, cho‘llarni hisobga olmaganda, har bir territoriyadan bir necha katta daryo, ular orasidan esa ko‘pgi­na o‘rtacha va juda ko‘plab kichik daryolar oqib o‘tadi. Materiklar gidrografiyasining bu mu­him xususiyatlarini M. A. Velikanov quyida­gicha tushuntiradi. Dastlab materiklardan bir xil kattalikdagi bir nechta daryo oqib o‘t­gan, deb faraz qilaylik. Eroziya natijasida ular o‘zani goh u, goh bu yonga surilgan, yuqori qismlari esa suvayirg‘ichlar ichkarisiga ki­rib borgan. Suvayirg‘ichning qarama-qarshi tomonida oquvchi daryolar bir-birini qo‘shib olgan. Ba’zi daryolar boshqa daryolarning ir­moqlari yoki yuqori qismini qo‘shib olib, kat­talashgan, ayni vaqtda boshqa daryolar qisqa, ikkinchi darajali daryolarga aylangan.Materik muzlarining hosil bo‘lishi va yerib ketish i hamda quruq­liklarning asosiy tebranishlari muzlikdan tashqaridagi o‘lkalarda joylashgan ko‘llarga ham ta’sir etgan. Masalan, muzlik davrida daryo suvlarining kamayishi natijasida kaspiy dengizining maydoni qis­qargan. Muzliklar yeriganda esa, dengiz sathi ko‘tarilib, uning maydoni ancha kattalashgan.

Hozirgi Balxash ko‘li o‘rnida undan ancha katta ko‘l bo‘lgan. Orol dengizi to‘rtlamchi davrning ikkinchi yarmidagina vujudga kelgan. O`sha vaqtgacha O`rta Osiyodagi yirik daryolar Kaspiyga borib quyilgan. Bal­tika dengizining suv sathi ham ancha o‘zgarib turgan. Tabiiyki, dengiz va ko‘llar sathining o‘zgarishlari gidrografik tarmoqning ham o‘zga­rishi bilan birga ro‘y bergan.

Muzlik davrlarining muzliklararo davrlar bilan bir necha mar­ta almashinishi ham gidrografik tarmoqqa juda katta ta’sir etgai.

Muzliklar davridan oldin hozirgi Volga bo‘lgan emas. Bu vaqtda SHimoliy Dvina, Kama, Don va Dnepr daryolari bo‘lgan. Bulardan eng kattasi Don edi. Butun Yuqori Volga havzasi Don sistemasiga kirar edi. Shimoliy Uvallardan, hozirgi Qama bilan Vyatkaning yuqori oqimlaridan kelgan suvlar Vichegdaga, undan so‘ng SHimoliy Dvinaga quyilar edi. Dnepr muzligi yeriganda Qamaning irmoqlaridan biri ko‘hna Donning yuqori oqimini o‘ziga burib oldi. Yuqori Kama esa Vichegda irmoqlarining bir qismini kesib qo‘ydi. Mana shu yo‘l bilan hozirgi Volga sistemasi paydo bo‘lgan va daryolarning g‘alati yo‘na­lishda oqishiga ham ba’zan shu protsislar sabab qilib ko‘rsatiladi.

O`rta Osiyoning hozirgi gidrografik tarmog‘i ham muzliklar dav­rida va muzliklardan keyingi vaqtlarda shakllangan. Orol dengizi paydo bo‘lmasdan oldin oqar suvlar Kaspiy dengiziga borib quyilgan. To‘rtlamchi davrning ikkinchi yarmida Orol dengizi paydo bo‘lgandan so‘ng hozirgi daryolar shakllangan. Amudaryo shundan keyin ham o‘z o‘za­nini o‘zgartirib turgan.

Quruqlikning asriy tebranishlari natijasida daryolar yo‘nali­shining o‘zgarib turishini Neva daryosi misolida ko‘rsatsa bo‘ladi. Muzliklardan keyingi vaqtda Ladoga ko‘lidan oqib chiqqan suv Vuoksa vodiysi bo‘ylab oqqan. Bu vaqtda Neva daryosi yo‘q edi. Skandinaviya qalqoni Qronshtadt parallelidan shimolda sekin-sekin ko‘tarilmoqda edi. Natijada bundan 2000 yil burun daryo oqimi shimoldagi Vuoksa vodiysidan Ladoganing janubiy chekka qismlariga tomon yo‘naldi va Niva daryosi hosil bo‘ldi.

Daryolarning uzunligi kartalardan o‘lchanadi. Xaritalar masshtabi qancha katta bo‘lsa, gidrografik to‘r shuncha mufassal tasvirlanadi, bi­nobarin uning zichligi to‘laroq aniqlanadi­ kichik masshtabli karta­lar daryolar zichligining kamaytirilgan miqdorlarini aks ettiradi (31-jadval).

Oqim kabi, gidrografik tarmoqning zichligi ham zonal va regio­nal xususiyatlarga ega. SSSR dagi daryo tarmoqlari zichligining zonal­ligi 32­jadvalda ko‘rsatilgan.

31 ­j a d v a l

DARYO TARMOQLARINING TURLI MASSHTABLI KARTALARDAN ANIQLANGAN ZICHLIGI


Kartalar masshtabi

Daryolar soni

Daryolarning uzunligi, km his.

Darg tarmoqlari zichlign, klskm? his.

1 ­ 10000

81

450

0,-39

1 ­50 000

34

388

0,33

1 x 100 000

15

219

0,19

Regional o‘zgarish ham oqimdagiga o‘xshash. Qirlar va tog‘li o‘lka­larda daryolar juda ko‘p bo‘ladi. Ohaktoshlardan tuzilgan joylarda daryolar butunlay bo‘lmasligi mumkin, chunki barcha yog‘in suvlari yer osti bo‘shliqlariga tushib ketadi.

32­j a d v a l

SSSRNING TURLI TABIAT ZONALARIDAGI DARYO TARMOQLARINING ZICHLIGI


Zonalar

Daryo tarmoqlari­ning zichligi

Zonalar

Daryo tarmoqla­rining zichligi

Tundra

0,31—0,35

CHala cho‘l . .

0,01-0,05

O‘rmon

0,30—0,35

CHo‘l ....

0,00

Dasht

0,11-0,15







Download 82.09 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling