Mavzu: davlat byutjeti va fiskal siyosati Reja: Kirish

8. O`zbekiston Respublikasi solik—byudjet siyosati.
Keyingi yillarda O`zbekiston Respublikasida solik stavkalarini pasayishi natijasida solik tushumlari kiskarishi tendentsiyasi saklanib koldi. 2004 yilda Davlat byudjeti daromadlari YAIMga 23,7%ni tashkil etdi, bu esa 2003-yilga nisbatan 0,5 foizga,2000 yilga nisbatan 4,8 foizga kamdir (5—jadval). Bu esa iktisodiyotga solik yukining izchil kamayayotganligidan dalolat beradi.
5-jadval.
O`zbekiston Respublikasida davlat byudjeti daromadlari tarkibi (YAIMga nisbatan %da).

Ko`rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Daromadlar	28,5	26,0	25,2	24,2	23,7
To`gri soliklar	7,5	7,4	6,8	6,4	6,0
Egri soliklar	16,0	13,5	13,8	14,0	13,8
Mulk soligi va resurs to`lovlari	2,8	2,4	1,9	2,3	2,6
Ijtimoiy infrotuzilmani rivojlantirish uchun solik	0,3	0,3	0,5	0,4	0,4
Boshka daromadlar	1,9	2,4	2,2	1,1	0,9

Manba: O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
YUridik shaxslar daromadlariga solinadigan soliklar stavkasini (20% -2003-yilda, 18%- 2004-yilda) va jismoniy shaxslar daromad solik stavkalarini (32%- 2003-yilda, 30%- 2004-yilda)pasaytirilishi YAIMda to`gri soliklar ulushini kamayishiga olib keldi. Korxonalarda solik to`lashning ixchamlashtirilgan tizimiga o`tishi okibatida YAIMda egri soliklar ulushi pasaya bordi. Mulkdan tushadigan soliklar stavkasini oshirilishi natijasida (2003-yilda 3,0%dan 2004-yilda 3,5%gacha) resurslar bo`yicha to`lovlar va mulk
6-jadval.
O`zbekiston Respublikasida Davlat byudjetining xarajatlar tarkibi
(YAIMga nisbatan%).

Ko`rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Xarajatlar	29,5	27,0	25,8	24,6	24,6
Ijtimoiy soxaga	10,4	10,2	9,8	9,3	9,3
Ijtimoiy ximoyaga	2,3	2,1	2,0	2,1	1,8
Iktisodiyot uchun xarajatlar	3,0	2,3	2,3	3,0	3,1
Markazlashtirilgan investitsiyalarini moliyalashtirish xarajatlari	6,0	5,0	4,7	3,7	2,7
Davlat xokimyati boshkaruv va sud organlariga xarajatlar	0,6	0,6	0,5	0,5	0,5
Boshka xarajatlar	7,2	6,8	6,5	6,4	5,6

Manba: O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
soligi to`lovlari bo`yicha tushumlar ko`paygan ( 2003 yildagi-2,3%dan 2004 yilgi 2,6%gacha).
2004 yilda Davlat byudjeti xarajatlari YAIMga nisbatan (6-jadval) 24,6 foizni tashkil etdi, ya`ni 2000 yilga nisbatan 4,9 foizga kamaydi. Bu asosan ijtimoiy soxaga, ijtimoiy soxaga va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirishga sarflangan investitsiyalarning YAIM dagi ulushi kamayishi xisobiga ro`y berdi. Bu davr mobaynida iktisodiyotga sarf kilingan xarajatlarning YAIMdagi ulushi ortishi ma`lum darajada elektrenergiyaga ta`riflarning oshishi natijasida sodir bo`ldi Ayni paytda jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan solik stavkalarining, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish xaklarining oshirib borilishi yalpi talab xajmining o`sishi orkali ishlab chikarish dinamikasiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi.
Olib borilgan izchil makroiktisodiy siyosat natijasida davlat byudjeti takchilligi pasaytirildi va 2003, 2004 yillarda YAIM ga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi (1992 yilda 12 %). Bu umumetirof etilgan 3 % li me`yordan ancha past ko`rsatkichdir.
O`zbekiston Respublikasida Davlat byudjetining bajarilish darajasi (YAIMga nisbatan %da)

Ko`rsatichlar	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Defitsit (-) Profitsit (K)	-1,0	-1,0	-0,8	-0,4	-0,4	+0,1

Manba: O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
Byudjet takchilligi asosan noinflyatsion usullar bilan, ya`ni davlat obligatsiyalari chikarish xamda xususiylashtirishdan tushgan mablaglar xisobiga moliyalashtirilmokda. Respublikamizda o`tkazilayotgan solik-byudjet siyosati makroiktisodiy barkarorlikni ta`minlab turish, ustivor tarmoklarni investitsiyalash, ta`lim soxasini jadal rivojlantirish, axolini ijtimoiy ximoya kilish maksadlariga karatilib kelinmokda.

Xulosalar
Fiskal siyosat (byudjet-solik siyosati) maksadi iktisodiy o`sish, baxolarning barkaror darajasi, to`lik bandlik va to`lov balansi barkarorligini ta`minlashdan iborat. Bu maksadlarga erishish uchun davlat xarajatlari va soliklar bilan manipulyatsiya kilinadi.
Fiskal siyosatl cheklovchi yoki  ragbatlantiruvchi turlarga bo`linadi. Ragbatlantiruvchi fiskal siyosat iktisodiyotning pasayish davrida olib borilsa, cheklovchi fiskal siyosat iktisodiyotda xaddan ziyod talab tufayli inflyatsiya paydo bo`lgan sharoitda olib boriladi.
Fiskal siyosat tadbirlari kiska va uzok muddatda mul’tiplikator samarasi ta`siri ostida bo`ladi.
Davlat xarajatlari mul’tiplikatori iste`molga chegaralangan moyillik darajasi bilan to`gri bogliklikka, chegaraviy solik stavkasi xamda iste`molga chegaralangan moyillik darajasi bilan teskari bogliklikka ega.
Davlat xarajatlari va soliklar mikdorini bir ‘xil mikdorga oshirilishi daraomadlar xajmini xam shuncha mikdorga oshirilishiga olib keladi. Bu xolat balanslashgan byudjet mul’tiplikatori bilan izoxlanadi.
Iktisodiy pasayish paytida byudjetning davriy takchilligi, diskret fiskal siyosat natijasida esa tarkibiy takchilligi yuzaga keladi. Byudjet takchilligini moliyalashtirishning makbul yo`li davlat kimmatli kogozlarni chikarish va ularni sotish xisobiga karz olishdir.
Respublikamizda o`tkazilayotgan byudjet-solik siyosati iktisodiyotga solik yukini kamaytirish, soliklarning ragbatlantiruvchi rolini kuchaytirish, barkaror iktisodiy o`sishga shart-sharoit yaratish, yalpi talabni oshirish kabi maksadlarga karatilgan.

Asosiy adabiyotlar
1. Agapova T.A.Seregina S.F. Makroekonomika:Uchebnik.-7-e izd.pererab.
a. i dop.-M.:Izdatel’stvo “Delo i servis”, 2005. 120-146 s.s.
2. Axmedov D.K.,Ishmuxamedov A.E., Jumaev K.,Djumaev Z.A. «Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgarmasi nashriyoti 2004, 111-124 b.b. 
3. Ivashkovkiy S.N. Makroekonomika: Uchebnik.-2-e izd., dop.- M.: Delo, 2002, 188-201 s.s.
4. Kozirev V.M. Osnovi sovremennoy ekonomiki”. M., “Finansi i 
statistika”, 2005., 236 -260  s.s.
5. . Makroekonomika. Teoriya i Rossiyskaya praktika/  Pod redaktsiey
a. Gryaznovoy A.G. i Dumnoy N.N. M., KNORUS, 2005., 285-290 s. s.
6.  Saidova G., SHadibaev T. Makroekonomika T., IPAK «SHark» 2003, 52-61 s.s.