Mavzu: Diqqatning psixologik nazariyalari mundarija kirish I. Bob. Diqqat muammosining psixologik nazariy asoslari

1.2.Diqqatning turlari va xususiyatlarini tahlil qilish
Diqqatning turlari – faolligiga ko’ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatga bo’linadi. Ixtiyorsiz diqqat deb tashqi sabab bilan va bizning xoxshimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatni ixtiyorsiz diqqat deyiladi. Masalan dars jarayonida to’satdan mashina ovozi yoki kuchli shovqinli ovoz kelsa, diqqatimiz mana shu ovozga qaratiladi va bu jaraayon ixtiyorsiz amalga oshiriladi. Ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishi odamning ayni chog’dagi holatiga ham bog’liq. Chunki bir xil narsa va hodisalar diqqatimizni tortishi mumkin yoki umuman tortmasligi ham mumkin.
Diqqatimiz qaratilishi lozim bo’lgan narsani, ongli ravishda maqsad qilib qo’yilgan diqqatni ixtiyoriy diqqat deyiladi. Ixtiyoriy diqqatning ixtiyorsiz diqqatdan farqi bajarilayotganishni davom ettirishi, kuch va zo’r berishni, ya’ni irodaning ishtirokini talab qiladi. Shu sababli ham ixtiyoriy diqqat irodaviy diqqat deyiladi. Ixtiyoriy diqqat fiziologik tomondan asosan, ikkinchi signallar sistemasining faoliyati bilan bog’liq. Masalan talaba tushuntilayotgsn o’quv materialni eshitib o’tirishi ixtiyoriy diqqat jarayoni bilan amalga oshadi. Chunki bunda talaba ‘’ darsni eshitib o’tirish kerak ‘’ degan maqsadni qo’yadi, va o’z diqqatini faqatgina o’qituvchini eshitishga kuch sariflaydi. Ixtiyoriy diqqatni kundalik faoliyatlarimizda ham qo’llaymiz : masalan mashina haydayotganimizda, kitob o’qiyotganimizda , jarrohlik amaliyotlarida ham ixtiyoriy diqqat orqali amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat va ixtiyorsiz diqqat turlari o’rtasidafi farqi shundaki, ixtiyorsiz diqqat bilan qilinadigan faoliyatfa ko’pincha unchalik zo’r bermay, ko’p kuch sarf qilmay toliqmasdan amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat bilan amalga oshiradigan har qnaday faoliyat esa anchagina kuchni talab qiladi va bu insoni anchagina toliqtirib qo’yadi.
Ko’pchilik ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatni alohida funksiyalar deb qarasjado. Ammo ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatni ikkalasi ham bir xil funksiyadir. Ularning muhim belgilari ham bir xilligidadir. Chunki bir xil ish jarayonida masalan o’qish yoki ish jarayonida ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga , ixtiyorsiz diqqat ixtiyoriy diqqatga o’tishi mumkin. Masalan kitob o’qiy boshlaganimizda ixtiyoriy diqqat orqali amalga oshiriladi. Ammo ozgina vaqtdan so’ng ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga o’tadi. Bu jarayon aslida normal holat hisoblanadi . chunki bunday o’tish ketish jarayonni bilimlarni o’zlashtirish jarayonni ancha yengillashtiradi. Yolida bu jarayonning teskari amalga oshirilishi ham mumkin, ammo bu jarayon aksincha amalga oshirishi diqqatning chalg’ishiga olib kelinadi bu esa ish faoliyat jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ixtiyoriy diqqat va ixtiyorsiz diqqatning turlari yo’nalishlariga ko’ra tashqi va ichki qismlariga ajratiladi. Tashqi diqqat deb bizning ongimizdan tashqarida sodir bo’lgan jarayonlar kiradi. Masalan mashina haydash, tikuvchining ishi tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Talabaning o’qituvchini tinglashda , kitob o’qishdagi, suratlarni ko’rishdagi va tabiat hodisalarni kuzatishlaridagi diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Ichki diqqatga deb tasavvurlarimiz , fikrlarimiz , hissiyotalarimiz ichki diqqatga deb ataladi.
Masalan: O’quv faoliyat jarayoning borishida va o’z fikrlarimizn bildirishimizda ularni kuzatib borishimizda ichki diqqat jarayoni namoyon bo’ladi. Talabalar ichki diqqatni aqliy hisoblash ishi bilan shug’ullanayotgan yokida qandaydir qiyinchiliklar yuzaga kelganda ichki diqqat jarayonni namayon bo’ladi. Ichki diqqat esa inson hayot faoliyatidagi o’z – o’zini tarbiyalashning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Ichki diqqat tashqi diqqatga nisbatan ko’proq kuch sarflanadi va ichki diqqat ko’proq ixtiyoriy diqqat
Insonning diqqati bir qancha xususiyatlarga ega hisoblanadi va ulardan asosiylari: Diqqat ko’lamining fiziologik asosi miya p’stida optimal qo’zg’algan joyning kengayishi yoki torayishi hisoblanadi. Bu jarayon miya po’stidagi optimal qo’zg’algan joyni ayni vaqtda ta’sir qilib turuvchi boshqa qo’zg’alishlar natijasida bu qo’zg’alishlar natijasida kengayadi, ichki tormozlanish jarayonida esa torayadi.Diqqatning kuchi va barqarorligi – diqqat xususiyatlarining muhim qismi hisoblanadi. Chunki diqqatning kuchi turli darajada bo’lishi mumkin ya’ni diqqat kuchli va kuchsiz tarzda namoyon bo’ladi.
Diqqatning kuchli bo’lishi bu bizning diqqat obyektimiz qanchalik kuchli bo’lsa tashqi ta’sirlarga kamroq chalg’iymiz, keraksiz narsalar haqida o’ylashimizni ham kamaytirad.Masalan : talaba diqqati kuchini faqat dars qilishga qaratsa, unga tashqi ta’sirlar ta’sir qilmaydi va u dars qilish jarayonidan ham chalg’imaydi. Ya’ni turli shovqinlarga, mashina ovozlariga, hattoki yonidagi insonlar suhbatlashyotgani ham uni chalg’itmaydi. Chunki talaba butun diqqat kuchini dars qilish jarayoniga qaratgan. Bu esa diqqat kuchining qanchalik barqaror ekanligini ko’rsatadi.Ammo hamma vaqtda ham diqqat barqaror bo’lavermaydi. Ya’ni kuchsiz diqqat , bu tarqoq va parishon diqqat hisoblanadi. Umumiy aytganda esa parishonlik deyiladi.Parishonlik – inson diqqatini jamlay olmasligi , diqqati bir narsadan boshqa narsalarga o’tib turishi, xayol surishlariga parishonlik holati deyiladi.
Parishonlik asosan yosh bolalarda ko’proq namoyon bo’ladi. Ya’ni ularda qo’zg’aluvchanlik yuqori bo’lganligi sababli bolalar diqqatini bir joyga jamlashi qiyin. Ya’ni ular diqqatini hech bir narsa ustida tutib turolmaydi. Bunday parishonlikni bolalarda tuzatsa bo’ladi , chunki xozirgi kunda bolalar uchun diqqatni rivojlantirish borasida turli xil o’yinlar va bolalar uchun yaratilgan metodikalar bisyor.Parishonlik faqatgina bolalarda emas, balki yoshi katta insonlarda ham uchraydi. Masalan: charchaganda , nerv kasaliligiga duchor bo’lganda yokida nerv sistemasi toliqganda parishonxotirlik vujudga keladi. Parishonlik odamning hech bir narsaga diqqat qila olmasligidir deyish ham notog’ri. Chunki inson hamisha diqqatini to’play olish qobiliyatiga egadir. Faqat odam hamma vaqt ham diqqatini to’plash darajasi bir xil bo’lavermaydi.Diqqatning barqarorligi - diqqat ma’lum bir darajada barqaror va beqaror bo’lishi mumkin.
Barqaror diqqat bu uzoq vaqt mobaynida bir narsaga diqqatini qarata tura olishi barqaror diqqat hisoblanadi. Beqaror diqqat esa barqaror diqqatning aksi hisoblanadi. Barqaror diqqatga misol qilib: maktab o’quvchisi dars jarayonini eshitishga , hech narsaga chalg’imasligi barqaror diqqatdir. Beqaror diqqatda esa dars jarayonida boshida quloq solib hech narsaga chalg’imaydi, ammo 10 -15 daqiqadan so’ng boshqa ish bilan shug’ullanadi, boshqa narsalar haqida xayol suradi yokida kitob o’qiyotgan bo’lsa uning mazmuni tushunmaydi bu esa beqaror diqqat hisoblanadi.Diqqatning xususiyatlar inson hayotida juda katta rol o’ynaydi.
Chunki bizning barcha faoliyatlarimiz xoh u o’qish faoliyati, xoh ish faoliyati bo’lsin barchasini diqqat xususiyatlari orqali boshqariladi. Shu sababli kognitiv jarayonlarining biri hisoblangan diqqatning ahamiyati katta. Chunki diqqat jarayonimiz orqali bilimga ega bo’lamiz , kasbiy faoliyatni egallaymiz. Diqqat jarayoni orqali o’rgangan bilimlarimiz yorqin va aniq aks ettirishimzda uni idrok qilishimizda ma’lumotlarni eslab qolishimizda diqqatning ahamiyati katta.jarayoni bilan bog’liq hisoblanadi. . Uning nazariyasiga ko’ra diqqat to’g’ridan - to’g’ri mayl bilan bog’langan. Uning fikricha mayl diqqat holatini ichkaridan ifodalaydi. Mayl atrof - muhitni idrok qilishda ma’lum obraz va taassurotning namoyon bo’lishi orqali sodir bo’ladi. Ya’ni bunda obraz va taassurot diqqatning obyektiga aylanadi, va jarayonning o’zida obyektivlashtiriladi. P.Ya.Galperin diqqatni boshqacha ta’riflagan ya’ni u obeyktining paydo bo’lishi bilan diqqat yuzaga keladi. Uning nazariyasiga ko’ra diqqat to’g’ridan - to’g’ri mayl bilan bog’langan. Uning fikricha mayl diqqat holatini ichkaridan ifodalaydi. Mayl atrof - muhitni idrok qilishda ma’lum obraz va taassurotni namoyon qiladi.
Diqqatning ko’chuvchanligi – odamning diqqati har doim bir narsadan ikkinchi boshqa narsaga , ya’ni bir faoliyatdan boshqa bir faoliyatga o’tishini diqqatning ko’chishi hisoblanadi. Masalan : talaba o’quv faoliyati jarayonida diqqati darsni eshitishga qaratilgan bo’lsa , shu dars jarayonida yozishi ham, yokida fikr bildirishga ko’chirishi ham mumkin. Yokida maktab o’quvchilari bir fanni o’qishdan boshqa bir fani o’qishga qaratishi ham mumkin. Diqqatning ko’chirilishi ko’pincha qiyin

3.Z.T.Nishanova,Sh.A.Do'stmuhammedova va b. “Yosh davrlari va pedagogik psixologiya” - Fan va texnologiyalar nashriyotining bosmaxonasi TOSHKENT 2013Z.T.Nishanova “Rivojlanish psixologiyasi.Pedagogik psixologiya” 4.O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti TOSHKENT 2008

obyektga o’tkazishda qiyin bo’lsa, unda u yangi ishga kirishib ketishi qiyin bo’ladi. Bu sabablardan biri – ketma – ket qilinadigan ish o’rtasida bog’liqlikning bor yoki yo’qligidir.agar bunday bog’liqlik bo’lmasa unda diqqatning ko’chishi tez va oson amalga oshadi. Aksincha bunday bog’liq bo’lsa unda diqqatning ko’chishi qiyin bo’ladi. Eng yaxshi diqqat albatta, bir faoliyatdan boshqa bir faoliyatga osongina ko’cha oladigan diqqat hisoblanadi. Bu xususiyati orqali insonlar atrof – muhitga tez moslasha oladidilar, yangi faoliyatini qiyinchiliklarsiz amalga oshiradilar. Bu esa insonning ishini tezroq va osonroq bajarilishini ta’minlaydi.
Diqqatning bo’linishi – bunda inson birgina narsaga emas, balki ikki va undan ortiq narsaga qarata olishimiz diqqatning bo’linishi hisoblanadi. Agar diqqatimiz faqat bir narsaga qaratilgan bo’lsa bunday diqqat konsentratsiyalashgan yokida to’plangan diqqat deb ataymiz. Bunga misol qilib: matematika fanidan misol yechayotganimizda , ma’ruza eshitayotganimizda diqqatimiz faqat bir narsaga qaratilgan bo’ladi. Agarda diqqat murakkab ish jarayonida o’zida ikki yoki uch narsaga qaratilgan bo’lsabunday diqqat bo’lingan diqqat hisoblanadi. Masalan: o’qituvchi dars o’tish jarayonida diqqatini o’quvchilarga ham, o’tayotgan mavzusisidagi ko’rgazmalariga ham, gaplashib o’tirgan o’quvchilarni kuzatishga ham qaratadi. Bunday diqqat diqqatning bo’linuvchanligiga misol bo’ladi.Shuni ta’kidlab o’tish kerakki ayrim insonlarda diqqatning konsentratsiyalashgani yaxshi rivojlangan bo’lsa boshqa insonlarda esa diqqatning bo’linganligi yaxshi rivojlangandir. Ammo bu xususiyatlarning hmassi insin faoliyat jarayoniga qarab amaliy ish jarayonida hosil bo’ladi
Diqqatning ko’lami – insonlarda bu xususiyat bir – biridan ko’lami jihatidan farq qiladi. Ya’ni ayrim insonkarda diqqatning ko’lami keng yoki tor bo’lishi mumkin.Diqqatning ko’lamini tajribalarda tekshirishda katta yoshli odamlar o’z diqqat doirasiga 3 tadan 6 tagacha bog’liq bo’lmagan narsalarni sig’dira olganlar. Inson diqqatiga qancha ko’p narsalarni idrok qila olsa uning diqqat ko’lami kengligini belgilaydi.Diqqatning ko’lamini aniqlash uchun taxistoskop maxsus asbob yordamida aniqlanadi. Bu jarayonda insonga idrok qilinadigan narsalar tez ko’rsatiladi. Bunda idrok qilinadigan narsalar taxistoskop ekranidagi teshikdan ko’rsatiladi va qisqa vaqt ichida berkitilob qo’yiladi. Ammo idrok qilinayotgan narsalar ma’no jihatdan bir biriga bog’liq bo’lsa , bunda inson diqqat doirasiga ko’p narsalarni sig’dira olishi mumkin.Taxistoskop yordamida o’tkazilgan tajribalarda faqatgina diqqat ko’lamini emas diqqatning ayrim individual xususiyatlari ham aniqlangan. Masalan : taxistoskopda o’tkazilayotgan tajriba jarayonida ayrim insonlar taxistoskopda nima ko’rsatilsa o’zlaridan hech narsa qo’shmay aniq idrok qilib uni bayon qilishgan. Bunday odamlar “obyektiv’’ tipdagi odamlardir. Ayrim insonlar esa ularga bittagina narsa ko’rsatilgan bo’lsa ular o’zidan boshqa narsalarni ham qo’shib idrok qilishgan. Bunday insonlar esa “subyektiv” tipdagi insonlar hisoblanishadi. Ammo mashqlar orqali subyektiv tipdagi insonlarni obyektiv tipdagi insonlarga o’tkiza olish mumkin.Diqqat ko’lamining tor bo’lishi hamma vaqt yomon natija beravermaydi. Chunki ayrim faoliyat turlari diqqatning tor bo’lishini talab qiladi. Bunga misol qilib mikroskop bilan ishlashni olishimiz mumkin bunda insonning diqqati tor bo’lishini ta’minlaydi.Diqqat ko’lamining fiziologik asosi miya p’stida optimal qo’zg’algan joyning kengayishi yoki torayishi hisoblanadi. Bu jarayon miya po’stidagi optimal qo’zg’algan joyni ayni vaqtda ta’sir qilib turuvchi boshqa qo’zg’alishlar natijasida bu qo’zg’alishlar natijasida kengayadi, ichki tormozlanish jarayonida esa torayadi.
Diqqatning kuchi va barqarorligi – diqqat xususiyatlarining muhim qismi hisoblanadi. Chunki diqqatning kuchi turli darajada bo’lishi mumkin ya’ni diqqat kuchli va kuchsiz tarzda namoyon bo’ladi. Diqqatning kuchli bo’lishi bu bizning diqqat obyektimiz qanchalik kuchli bo’lsa tashqi ta’sirlarga kamroq chalg’iymiz, keraksiz narsalar haqida o’ylashimizni ham kamaytirad.
Masalan : talaba diqqati kuchini faqat dars qilishga qaratsa, unga tashqi ta’sirlar ta’sir qilmaydi va u dars qilish jarayonidan ham chalg’imaydi. Ya’ni turli shovqinlarga, mashina ovozlariga, hattoki yonidagi insonlar suhbatlashyotgani ham uni chalg’itmaydi. Chunki talaba butun diqqat kuchini dars qilish jarayoniga qaratgan. Bu esa diqqat kuchining qanchalik barqaror ekanligini ko’rsatadi.Ammo hamma vaqtda ham diqqat barqaror bo’lavermaydi. Ya’ni kuchsiz diqqat , bu tarqoq va parishon diqqat hisoblanadi. Umumiy aytganda esa parishonlik deyiladi.
Parishonlik – inson diqqatini jamlay olmasligi , diqqati bir narsadan boshqa narsalarga o’tib turishi, xayol surishlariga parishonlik holati deyiladi. Parishonlik asosan yosh bolalarda ko’proq namoyon bo’ladi. Ya’ni ularda qo’zg’aluvchanlik yuqori bo’lganligi sababli bolalar diqqatini bir joyga jamlashi qiyin. Ya’ni ular diqqatini hech bir narsa ustida tutib turolmaydi. Bunday parishonlikni bolalarda tuzatsa bo’ladi , chunki xozirgi kunda bolalar uchun diqqatni rivojlantirish borasida turli xil o’yinlar va bolalar uchun yaratilgan metodikalar bisyor.Parishonlik faqatgina bolalarda emas, balki yoshi katta insonlarda ham uchraydi. Masalan: charchaganda , nerv kasaliligiga duchor bo’lganda yokida nerv sistemasi toliqganda parishonxotirlik vujudga keladi. Parishonlik odamning hech bir narsaga diqqat qila olmasligidir deyish ham notog’ri. Chunki inson hamisha diqqatini to’play olish qobiliyatiga egadir.
Diqqatning barqarorligi - diqqat ma’lum bir darajada barqaror va beqaror bo’lishi mumkin. Barqaror diqqat bu uzoq vaqt mobaynida bir narsaga diqqatini qarata tura olishi barqaror diqqat hisoblanadi. Beqaror diqqat esa barqaror diqqatning aksi hisoblanadi. Barqaror diqqatga misol qilib: maktab o’quvchisi dars jarayonini eshitishga , hech narsaga chalg’imasligi barqaror diqqatdir. Beqaror diqqatda esa dars jarayonida boshida quloq solib hech narsaga chalg’imaydi, ammo 10 -15 daqiqadan so’ng boshqa ish bilan shug’ullanadi, boshqa narsalar haqida xayol suradi yokida kitob o’qiyotgan bo’lsa uning mazmuni tushunmaydi bu esa beqaror diqqat hisoblanadi.
Diqqatning xususiyatlar inson hayotida juda katta rol o’ynaydi. Chunki bizning barcha faoliyatlarimiz xoh u o’qish faoliyati, xoh ish faoliyati bo’lsin barchasini diqqat xususiyatlari orqali boshqariladi. Shu sababli kognitiv jarayonlarining biri hisoblangan diqqatning ahamiyati katta. Chunki diqqat jarayonimiz orqali bilimga ega bo’lamiz , kasbiy faoliyatni egallaymiz. Diqqat jarayoni orqali o’rgangan bilimlarimiz yorqin va aniq aks ettirishimzda uni idrok qilishimizda ma’lumotlarni eslab qolishimizda diqqatning ahamiyati katta.Faqat odam hamma vaqt ham diqqatini to’plash darajasi bir xil bo’lavermaydi.