Mavzu: Dorivor o'simliklarning ostki qisimlarini quritish usullari. Reja: kirish

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarini madaniylashtirish
Kimyoviy sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy birikmalar o‘simliklardan olinadigan dorivor moddalarni batamom o‘rnini bosaolmaydi, ularning terapevtik faolliklari ko‘pincha toza bitta kimyoviy moddaga bog‘liq bo‘lmay, biologik faol moddalarni (BFM) kompleks ta’siri bilan belgilanadi. Uning ustiga ayrim BFM ni masalan xanuzgacha sintez yo‘li bilan yurak glikozidlari va boshqalarni sintez qilishni iloji bo‘lgani yo‘q.
Ko‘pincha DO‘larni (dorivor o‘simliklar) chuqur o‘rganish, ular tarkibidagi yangi,
fanga no’malum bo‘lgan qimmatli moddalarni, yoki ushbu ishlatilib kelinayotgan DO‘M (dorivor o‘simlik mahsuloti)ni yangi xossalari (farmakologik ta’siri) borligi aniqlanmoqda.
Masalan, strofantin K (yurak-qon tomir xastaliklarida qo‘llaniladi) Afrikada o‘sadigan strofant kombe o‘simligi urug‘idan olinadi. MDXlarida esa ushbu o‘simlikni introduksiya qilishni iloji bo‘lmadi, shuning uchun strofantin K ni olish uchun urug‘ini chet ellardan keltirilmoqda.
Hozirgi vaqtda strofantin K introduksiya qilingan kendir o‘simligini ildiz va ildizpoyasidan olinmoqda. Quyidagi 9 jadvalda O‘zR FAga qarashli Toshkent shahrida joylashgan Botanika bog‘i hududida introduksiya qilinib o‘stirilayotgan ayrim DO‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Botanika bog‘i olimlari O‘zbekistonda Dorixonalar Bosh Boshqarmasi buyurtmasiga muvofiq qizil angishvonagul, dorivor marmarak, dorivor valeriana, qalampir yalpiz va boshqa dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish mumkinligini aniqladilar.
1946 yili Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi ishtirokida Botanika bog‘ida dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish, madaniylashtirish maqsadida dorivor o‘simliklar maydoni (uchastkasi) tashkil qilindi va tadqiqot ishlari boshlab yuborildi.
1953 yilga kelib Botanika bog‘ini dorivor o‘simliklar bo‘limidagi dorivor o‘simliklar kolleksiyasi soni 170 turdan ortib ketdi.
Introduksiya qilish bo‘yicha olib borilgan tajribalar natijasida Toshkentda katta maydonlarda kendir, bo‘lakli ituzum, parpi, sekurinega, marmarak, moychechak va boshqa qimmatli dorivor o‘simliklarni O‘zbekistonni iqlim sharoitida ekib hosil olish mumkinligi aniqlandi.
Toshkent Botanika bog‘i, ya’ni tajriba o‘tkazilayotgan joyni er va iqllim sharoiti Toshkent tog‘ yon bag‘ri zonasiga joylashgan. YOz bu erda issiq, quruq bo‘lib
maksimal harorat eng ko‘pi bilan 43^oS gacha bo‘ladi. Er yuzasi yozda 60^ogacha qiziydi,
bu esa o‘simliklarni umumiy holatiga yaxshi ta’sir qilmaydi. Er harorati va havo sug‘orish natijasida bir oz pasayib, turli o‘simliklarni ekish imkoniyatini beradi.
Kuz iliq va quruq, ertalabki shabnam ko‘tarilgandan keyin yana quruq va iliq ob- havo sharoiti bo‘ladi. Ayrim yillarda, masalan 1956 y. kuz quruq va uzoq davom etgani uchun ayrim o‘simliklar (dastarbosh, moychechak, arslonquyrqu, qoncho‘p va boshqalar) ikki marta gullab, ikki marta hosil berishga ulgurdilar.
Qish nam, yomg‘irli, kam qorli, ayrim sovuq kunlar, haftalar, hatto oylar iliq quyoshli kunlar bilan almashib turadi.
Deyarli har yili er yuzasi qor bilar qoplanadi, ammo ular ko‘pincha tez erib ketadi.
Toshkentda faqat eng kuchli va uzoq sovuqli vaqtlarda er 15-20 sm gacha chuqurlikda yaxlaydi. Ko‘pchilik qishlarni past harorati taxminan -18^o, ayrim qattiq sovuqlarda harorat -29,5^o gacha pasayadi.
Bahor odatda erta keladi, kamdan kam kech keladi va yomg‘irli bo‘lib, bir xil bo‘lmaydi. U tez va kutilmaganda o‘zgarib turadi. Sovuq kunlar ko‘pincha yaxshi, quyoshli, yana qisqa yomg‘irli kunlar bilan almashib turadi.
Toshkent bahorini xarakterli xususiyati kuchli sovuq kunlar kelib qolishi bilan bog‘liq bo‘lib, ayrim dorivor o‘simliklarga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Masalan 1956 va 1957 y.y. harorat bahorda -3^o gacha sovub, erdan o‘sib chiqqan belladonna, obvoynik, solyanki rixtera va boshqalarni qismlari yaxlab qolgan.
Toshkentdagi bunday sovuqlar aprelni o‘rtasigacha va hatto oxirigacha (1957y.) bo‘lishi mumkin. Eng ko‘pi bilan sovuqsiz davr 7-8 oy davom etishi mumkin.
Ko‘p yillik ma’lumotlar Toshkentda bir yilda o‘rtacha 360 mm yog‘ingarchilik bo‘lishi ko‘rsatadi.
Qish va bahorda yog‘ingarchilikni asosiy qismi yog‘gani uchun havo namligi ko‘p.
Yozgi yuqori harorati havoni namligini nisbatan kam bo‘lishini ta’minlaydi.
Toshkentda kun uzunlingi faslga qarab turlicha bo‘ladi. YOzda u 15-16 soatni tashkil qiladi. YOzgi kunlar uzun bo‘lgani uchun tropik va subtropik o‘simliklar yozda yomon o‘sadi va gullaydi. Masalan yapon parpisi, ituzum (qish) va sano yoz oxirida gullaydi.

Xulosa
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, er ostki organlar odatda o‘simlik uyquga kirgan vaqtida – erta bahorda yoki kech kuzda tayyorlanadi. Ba’zi er ostki organlarni o‘simlik gullab bo‘lganidan so‘ng yig‘iladi. CHunki ularning ba’zilarini o‘sayotgan erida baland bo‘yli begona o‘simliklar orasidan topish qiyin (solab turlari va boshqalar), ba’zilarini qurib qolgan poyalarini esa shamol sindirib uchirib ketadi (etmak va boshqalar).
Er ostki organlarni belkurak, ketmon va boshqa asboblar bilan qazib olinadi. Bir joyni o‘zida usimlik ko‘p hamda er ostki organlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lsa, u holda traktor bilan kovlab olinadi (qizilmiya va boshqalar). Yig‘ilgan er ostki organlarni loy, tuproq, qum, barg va poyalardan tozalab (ba’zilarini suvda yuvib), quritish uchun mayda bo‘laklarga qirqiladi.
O‘simlikning er ustki qismlarini, masalan bargi, guli va boshqa qismlarini shudring ko‘tarilgandan so‘ng havo ochik paytida yig‘ib olinadi. YOmg‘ir yoki ertalabki shudring ko‘tarilmasdan oldin yig‘ilgan o‘simlik­larni quritish qiyin, ular qurtilganida ham qorayib ketadi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahmedov, Farmakognoziya: darslik, Toshkent, Ibn Sino nomidagi NMB, 2007.
2. A.A.Dolgova, E.YA.Ladыgina, Rukovodstvo k prakticheskim zanyatiyam po farmakognozii., M. Meditsina, 1977.
3. R.L.Xazanovich, N.Z.Alimxodjaeva, Kurs leksiy po farmakognozii s osnovami bioximii lekarstvennыx rasteniy, Tashkent "Meditsina" UzSSR, 1987.
4. D.A.Muraveva, Farmakognoziya, uchebnik, M.Meditsina, 1991
5. I.E.Akopov, Vajneyshie otechestvennыe lekarstvennыe rasteniya i ix primenenie, - T. Meditsina, 1986.
6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshkent 1982.