Мавзу: Дозиметрик курилмалар. Радиоактивлик холат даражасини аниқлаш. Режа: 1

---

Мавзу: Дозиметрик курилмалар. Радиоактивлик холат даражасини 
аниқлаш. 
Режа:
1. Радиоактив моддалар билан ишлаганда санитария конун-коидалар 
2. Дозиметрик курилмалар 
3. Радиацион нурланишни қайд қилиш детекторлари 
Одатда, радиацион нурланиш кўрсаткичлари қиймати махсус сезгир мосламалар – 
детекторлар ёрдамида аниқланади.
Радиацион нурланишни қайд қилиш детектори (индикатор) – бу модда билан 
бевосита таъсирлашиши давомида ионлаштирувчи нурланишнинг мавжудлигини аниқлаш 
имконини берувчи объект ҳисобланади.
Детекторнинг асосий тавсифлари – самарадорлик (ионлаштирувчи заррачанинг 
детекторга тушиши ҳолатида уни аниқлаш эҳтимоллиги даражаси), вақтга боғлиқ рухсат 
этилиш қиймати (аниқлаш вақти), қайта тикланиш вақти (яна қайтадан фойдаланиш 
учун яроқли ҳолатга келиш вақти) кабилардан ташкил топади.
Газ зарядли Гейгер ҳисоблагичи (Гейгер камераси), Черенков ҳисоблагичи, «Вильсон 
камераси», «Пуфакчали камера» ионизацион детекторлар гуруҳи таркибига киритилади.
Газ разядли ҳисоблагич қурилма – Гейгер ҳисоблагичи (Geiger sensor) 1908–йилда 
Ганс Гейгер томонидан ишлаб чиқилган ва 1929–йилда Вальтер Мюллер томонидан 
такомиллаштирилган, шу сабабли, Гейгер–Мюллер ҳисоблагичи деб номланади. Бунда 
ҳисоблагич электродларига 300–400...1500–2000 В гача юқори кучланиш берилади. 
Ионлаштирувчи нурланиш заррачалари газ орқали ўтган ҳолатда хосил бўлган эркин 
электронлар анодга томон ҳаракатланади ва натижада иккиламчи ионизация жараёни юзага 
келади. Қўзғалган ҳолатдаги атомлар стационар ҳолатга қайтишда эса – фотонлар ажралиб 
чиқади.
Газ зарядли Гейгер ҳисоблагичи ~100–200 мм симоб устуни босимида газ билан 
тўлдирилган шиша қувурдан ташкил топган бўлиб, ингичка ўтказгич кўринишидаги анод 
ва қувур деворига ўрнатилган, цилиндр шаклидаги катодга эга бўлиб, бир неча 100 В 
кучланиш берилади. Зарядланган заррачалар қувурга тушган ҳолатда газ ионланиши юзага 
келади ва хосил бўлган эркин электронлар анодга томон йўналишда ҳаракатланади, 
натижада газ муҳитининг иккиламчи ионизацияси юзага келади, ўз навбатида электр 
импульси хосил бўлиши қайд қилинади.

---

Вавилов–Черенков ҳисоблагич қурилмаси 1951–йилда ишлаб чиқилган бўлиб, муҳит 
таркибида γ–нурланиш, α–нурланиш ёки β–нурланишни қайд қилишда фойдаланилади.
Вильсон камераси нам ҳолатдаги ҳаво билан тўлдирилган бўлиб, ҳаракатланувчи 
поршен мосламаси ёрдамида босим қиймати ўзгартирилади. Поршен тезлик билан 
ҳаракатлантирилиши натижасида нам ҳолатдаги ҳаво муҳитида тўйиниш ҳолати юзага 
келади ва камера орқали ўтувчи зарядланган заррачалар ҳавони ионизация ҳолатига 
келтиради, ўз навбатида хосил бўлган ионлар буғ шаклида конденсатланади. Камера ён 
томонидан ёруғлик нури туширилганда ҳаракатланувчи зарядли заррачаларнинг 
нурланувчи изи (трек) кўзга ташланади.
1919–йилда Э.Резерфорд томонидан Вильсон камерасида биринчи ядро реакцияси 
амалга оширилган: 
H
O
He
N
1
17
4
14


