Mavzu: Dunyo dinlari: tarixi va falsafasi reja

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Buddizm dini dastlab qachon va qaerda paydo bo`lgan?
   
2. 
   Buddizm dinining asosiy g’oyalari nima?
   
3. 
   Buddizmdagi "to`rt olijanob haqiqat" to`g’risidagi g’oyalarda nimalar yoritilgan?
   
4. 
   Buddizm taolimotining ijobiy va salbiy jihatlarini ko`rsatib bering.
   
5. 
   Buddizm dinining krizisi to`g’risida nimalarni bilasiz?
   

6. Xrisitianlik dastlab qachon va qaerda paydo bo`lgan?
7. Xristianlikdagi asosiy oqimlar qaysilar?
8. Xristianlikning axloq xaqidagi taolimoti qanday?
10. O`zbekistonda hozirgi kunda xristian cherkovining tutgan o`rni qanday?
1. Islom dunyoda keng tarqalgan jahon dinlaridan biridir. Unga hozirgi davrda YAqin va O`rta SHarqda Saudiy Arabiston, Ummon, YAman, Birlashgan arab amirliklari, Iroq, Suriya, Iordaniya, Turkiya, eron, Afrikada Misr, Liviya, Tunis, Jazoir, Marokash, Sudan, Samoli, Osiyoda Pokiston, Afg’oniston, Bangladesh, Indoneziya, Markaziy Osiyo respublikalari, MDX va Kavkaz orti va SHimoliy Kavkaz, Volga bo`yi respublikalari va hokazolarda yashaydigan aholi kiradi. Musulmonlarning hozirgi umumiy soni tahminan bir mild. Uch yuz millionga yaqin deb hisoblanmoqda. Ammo bular orasida unga ishonmaydigan, ikkilanadiganlar ham bor, betaraflar ham uchraydi.
Hamma hodisa, jumladan din o`rin (joy, yurt mamlakat), ijtimoiy- iktisodiy sharoit, siyosiy vaziyat va madaniyat taraqiyot darajasi bilan dialektik bog’liqdir; shu sababli islom ham avvalo muayyan bir yurt (mamlakat)da, maolum bir ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda, siyosiy vaziyatda, madaniyat rivojlanishining muayyan bir bosqichida paydo bo`lgan.
“Dinshunoslik” kursi. xususan ilmiy islomshunoslik soxasi to`plagan, taxlil etgan, umumlashtirgan maolumotlarga ko`ra, islom VI asr oxiri VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida paydo bo`lgan. Bu o`lkada xali juda oz sonli arab axolisi xayotida urug’chilik va qabilachilik munosabatlar qisman emirilib, uning o`rniga quldorlik munosabatlarini o`zida aks etgirgan sinfiy jamiyat paydo bo`la boshlagan edi. YArim orolning iqlim sharoiti g’oyat noqulay, eri qumli, tog’-toshli, saxrolardan iborat bo`lgan; u erlarda X-XI asrlarda yashagan ko`chmanchi axoli chorvachilik bilan shug’ullangan; yarim orolning bepoyon saxrolaridan ayanchli xayot kechiradigan badaviylar g’oyat og’ir ijtimoiy - iqtisodiy sharoitda yashagan; ular ijtimoiy - iqtisodiy sharoitda taraqqiyotning urug’chilik -qabilachilik bosqichida g’oyat qoloq xolda bo`lgan.
YArim orolning janubida nisbatan qulay iqlim sharoitiga ega bo`lgan, xind okeani qirg’og’iga joylashgan YAman qadimdan ancha rivojlangan dexkonchilik va madaniyat markazlaridan biri bo`lgan;
o`lkada quldorlik tuzumi rivojlanib, u VI asr boshlarida tushkunlikka uchragan.
YArim orolning shimoliy qismida joylashgan Vizantiya, eron kabi ko`xna imperiyalar taosirida bo`lgan o`lkalarda qishlok xo`jaligi, irrigatsiya, chorvachilik, savdo - sotiq munosabatlari endigina rivojlanayotgan edi, bu o`lkalarda ham asosan, kuchmanchi arab qabilalar yashab, ular turmushida patriarxal urug’ - qabilachilik tartiblari xukmron bo`lgan; bu tartiblar 6 asr boshlarida emirila boshlagan. Hali o`zlari oz sonli bo`lib, og’ir iqlim sharoitida, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chikqrish munosabatlari zaif rivojlanganligi uchun yarim orolda yashagan arab qabilalari taraqqiyot darajasi jixatidan Misr, Vizantiya, Messopatamiya, eron kabi qadimiy madaniyat o`choqlariga nisbatan ancha orqada qolib ketgan edilar; bu o`lkaning g’arbida Qizil dengiz qirg’og’i buylab cho`zilgan Hijoz xududida yashovchi arablar ijtimoiy-iqtisodiy jihatlardan birmuncha rivojlangan edilar;bunga dehqonchilik va karvon yo`llari o`tkanligi qulaylik tug’dirgan; bu yo`l orqali, YAman mamlakatidan o`tib, Habashiston, Hindiston bilan, Suriya orqali esa Misr, Vizantiya, eron bilan Arabistonni bog’lagan; buning natijasida Hijozda aholi punktlari, karvonsaroylar, YAsrib (Toif) shaxri barpo etilgan; VI • asrda u ancha kengayib, savdo markaziga aylangan.
Hijozdan o`tadigan savdo yo`lidan Makka ham yaqin bo`lib, asta -sekin u ham savdo markazlaridan biriga aylangan; unda yarmarka o`tkazila boshlagan; u atrofdagi qabilalarga, boshka shaxarlarga qaraganda, yarim orol markazida joylashganligi, zam-zam bulog’i borligi uchun yaqinrok, kuchliroq taosir eta boshlagan; arab kabilalari majuziylikning bir turi bulgan fetishizmga siginib Makka, xususan undagi Kaba ularning diniy markazlariga aylangan. Ular bu shaxarga savdoga kelib o`z sanamlarini ham ziyorat kilib ketib turganlar.
Xulosa shuki, islomning paydo bo`lishi arafasida Arabiston yarim orolidagi ijtimoiy- iktisodiy sharoitlar hali ancha zaif bo`lib, urug- kabilachilik tuzumi, patriarxal tartiblar emirilib, sinfiy jamiyat paydo bo`layotgan edi; bu jamiyatning goyaviy ifodasi, mafkurasi sifatida yangi diniy taolimotga extiyoj tugilgan. Bu ehtiyojning okibati sifatida yangi din - ISLOM vujudga keltirilgan.
2. Kadimgi arablarning islomgacha o`tgan davrlari johiliya deb atalgan: buning maonosi bilimsizlik, johillik, jaholatdir. Bu kamsitish islom maojuziy arablarga bilim, maorifat keltirgan degan kisman to`gri goyani asoslash uchun kuprok ishlatilgan. Aslida arab xalkining islomdan oldingi davrga xos ma`naviy meros chunonchi hozirgacha saklanib kolgan adabiy merosi bu xalkning muayan bilim, madaniyatga ega bo`lganligidan dalolat beradi.
Kadimgi arablar fetishizm diniga eotikod kilganlar: bu dinni Kaobada ular xudosizlik sanamlari takchalarga terib ko`yilganligidan keyin Muhammad (SAV) ularni bu erdan chikarib tashlaganligidan bilsa bo`ladi: har bir arab kabilasining uz xudosi haykalchalari bo`lib, bularning soni 360 ga etgan. Natijada Kaobada barcha arb kabilalari sigingan maojuziylik ziyoratgohiga islomdan bir necha yillar oldinrok aylangan edi. Bular orasida kuraysh kabilasining al- Iloh deb nomlangan, keyinchalik OLLOH nomiga asos bulgan sanami ham bo`lgan.
Arab kabilalari oralaridan bilimli, xalkparvar, elim deb, yurtim deb, yonib yashaydigan ilg’or kishilar etishib chika boshlagan. Ular o`z elatlarining mushkil ahvolini, ayniksa ularning tarkokligini ko`rib, ularning takdiri (kelajagi) hakida o`ylay boshlaganlar. Ularni birlashtirish, o`zaro do`st, hamkor, hamjihat kilish yo`llarini izlay boshlaganlar. Buning uchun ular tarkok kabilalarni yagona din atrofida birlashtirish zarurligini anglay boshlaganlar. Natijada yarim orolda haniflar, ya`ni takvodor, hak-hakikat izlovchi, chinakam eotikod kiluvchilar deb atalgan vaozxonlar yuzaga kelgan.
Haniflardan Sajjah, To`layh, Asvad, Musaylima kabilar ancha mashhur bulganlar. Muhammad (SAV) ham oldin hanif bo`lib, yangi din targ’ibotini haniflardan biri sifatida boshlagan. Haniflar 6- asrda arab kabilalari orasida keng tarkalgan mushrikiylik, ya`ni ko`p xudolikka qarshi vahdoniylikni, ya`ni yakkaxudolikni targ’ib kila boshlaganlar. Bular orasida Musaylima, so`ng esa Muhammad (SAV) mashhur bo`lib ketganlar. Haniflar, jumladan Muhammad (SAV) hamyurtlarining mushrikiylik dinlarini yarim orol shimolidagi yurtlarda tarkalgan yahudiylik, xristianlik, eronda keng tarkalgan zardushtiylik, moniylik dinlarini o`rganganlar: Muhammad (SAV) yoshliklarida Hadicha begimning karvonini haydab bu yurtlarga kayta- kayta borib kushni xalklarning hayoti, turmush tarzi, diniy etikodlarini sinchkovlik bilan o`rganganlar. Ulardagi yakkaxudolik g’oyalarini kabul kilib vahdoniyatni 10 yil davomida zo`r g’ayrat, shijoat, utkir iroda va katoiyat bilan targ’ib etgan.
Haniflik targ’ibotiga yahudiy va xristian dinlarining taosiri avval boshdanok kuchli bo`lgan, bu dinlar shuning uchun kitobiy deb hisoblangan. Ularning payg’ambarlari yangi dinda ham eozozlanib, Kuroonda kayta- kayta tilga olingan.
Hulosa shuki, kadimgi arablar politeizmga itoat kiladigan ibtidoiy dinlardan kupchilikni taosirida bulgan. Hatto Kuyosh, Oyga ham sig’inadigan maojusiy bo`lganlar: yarim orolda kancha kabila bo`lsa uning shuncha xudosi, maobudasi, tangrisi bo`lgan.
3. Muhammad (SAV) ning 632 yildagi vafotlaridan so`ng uning o`rinbosar sahoba, muhojir, asxobu ansorlari yangi dinni har xil usul vositalarini ishga solib targ’ib etganlar, uni arab xalifaligi xalklarining turmush va madaniyatining g’oyaviy asosiga aylantirganlar. To`rt xalifa- choryorlar davrida istilolar kuchayib bu davlat kengayib YAmandan Sino Rim oroligacha Kizil dengiz sohillaridan Sahroi kabirgacha davom etgan katta hududni o`z doirasiga olgan. So`ngra arab boskinchilari Kavkazga, Markaziy Osiyoga yurish kilib so`nggi xalifa Ali davri oxirlariga kelib, ya`ni 30 yil ichida Amudaryo sohillaridan SHimoliy Afrikagacha, SHimoliy kavkazdan YAman, Ummongacha cho`zilgan yangi imperiyani barpo etganlar. Islom bu imperiyaning davlat dini, hukmron mafkurasiga aylantirilgan.
Arab ko`shinlari badaviy va yollangan jangchilardan tashkil topgan o`z davrining harbiy sanoat va texnikasi darajasidan ancha past bo`lgan, birok bosib olingan mintakalarning feodal tarkokligi o`zaro urushlardan holdan toyganligi istilochilarga jiddiy qarshilik ko`rsata olmasligiga sabab bo`lgan.
Kadimiy imperiyalar- Vizantiya va eron o`zaro urushlarida holdan toygan, kuch- kudrati sinib emirila boshlagan hali arab boskinchilari oyog’i etmagan SHimoliy Xindiston, Markaziy Osiyo va Kavkazda xam yirik, kuchli davlatlar yo`k edi. Mayda knyazlik, beklik, xonliklar o`zaro urushlarda zaiflashgan va tarqoq bo`lgan, shu sababli arab bosqinchilari VIII asr oxirigacha bu o`lkalarni nisbatan osonlik bilan egallab, islomni mustamlaka xalqlarning turmush tarziga aylantirib ma`naviy madaniyatga zo`r berib singdirganlar.
Islomda bundan keyingi lektsiyalarda bayon etiladigan real, dunyoviy qadriyatlar anchagina mavjud bo`lgani uchun u arablarning o`zlari tarixida katta ahamiyatga ega bo`lgan; bulardan asosiylari bu qabilalarning urug’chilik-qabilachilik tuzumidan sinfiy jamiyatga o`tganligi; markazlashgan davlat vujudga kelganligi; ibtidoiy dinlardan demokratik, insonparvar, tinchlik, do`stlik, odillikka daovat etadigan yakkaxudolik diniga o`tilganligi; xalifalik tarkibiga kirgan yuzlab elatlarga yagona arab tili va o`rta asr arab madaniyatini yoyishga imkon tug’ilganligidir.
Islomning Markaziy Osiyoga kiritilishi ham muayyan darajada ijobiy rol uynagan. CHunonchi, dastlab diniy amallarni bajarishda arab tili ustunligi o`rnatilgan; fan, adabiyot, falsafa va ma`naviyat, madaniyatning shakllanishida ham arab tilining taosiri kuchaygan. Lekin, maxalliy xalqlar arab istilosidan ancha oldino, o`z ona tillarida madaniyatni rivojlantirishda anchagina yutug’larga erishgan edilar; bu yutug’lar keyinchalik islom taosirida bir muncha rivojlangan. CHunonchi, islomni qabul qilganlarning turmush tarzi bu din talablariga moslashtirilgan; bular shariatda ishlab chiqilib, qatoiyat bilan amalga oshirilgan; marosim va urf-odatlar diniy tus olgan; yoshlarga bilim berish uchun maktablar ochilgan; ruxoniylar tayyorlash uchun ko`plab Madrasa, korixona tashkil etilgan.
Xulosa shuki, islom tarqatilgan Markaziy Osiyoda ilm- maorifat, madaniyatning rivojlanishida bu din ijobiy rol uynagan; bu erdagi diniy maktab, Madrasa, dorilfununlar diniy maqsadlarda bunyod etilgan bo`lsa-da, xat-savod, dunyoviy bilimlarga yo`l olgan.
Dunyoviy, real qadriyatlarga ham ega bo`lgan islom maxalliy xalq turmushi takomillashuviga, madaniyatdagi turli jihatlar rivojiga o`z ijobiy taosirini ko`rsatgan. CHunonchi, meomorchilikda masjid, Madrasa, dorilfunun, maqbara va hokazolarni xalq ustalari qurgan, xalqning ijodiga bog’liq moddiy madaniyat boyliklar bo`lgan; bularni qurishda ishtirok etgan binokorlar ish bilan taominlangan, pul ishlagan, oilasini boqqan; quruvchilik kasbini egallagan; uz shaxsiy uylarini qurishda o`sha meomorchilik obidalarini bino qilishda orttirgan tajribadan foydalangan.
Islom istilo etilgan xalqlar turmushiga o`sha davrlardayoq kiritgan va hozirgacha davom etayotgan namoz, xaj qilish, ruza, xayitlarni bayram qilish, mavlud, xatna shialarda ashuro (shaxsey-vaxsey), zikr kabi marosimlar mavjud edi. Bularning har birining uz ta`rifi, o`z tavsifi, uziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bo`lgan. Bular bilan bir qatorda maxalliy elatlar orasida islomgacha tarqalgan Navruz, qizil gul, lola sayli boychechak kabi bayramlar davom etgan; yana kinna, fol, dam, ko`chiriq, chilla, o`ltirish, isitma-sovutma, qadam joylarni ziyorat kabi salbiy urf-odatlar o`rnashib, tarqalib kelayotgan; ortodoksal islom, xozir respublikamizda qaror topgan islom ham bularni tan olmasligi ijobiy xodisadir.
Xulosa shuki, islom arab istilochilari bosib olgan va bu dinni kiritgan joylarda nisbatan tez, oson qaror topib, maxalliy elatlar turmush tarzi va madaniyatida ijobiy rol uynagan va uynamoqda.
4. Jahon dinlari, jumladan islom evolyutsiyasining muayyan bosqichlarida har xil yunalish, oqim, sekta va mashablarga bo`lingan. Buning sabablari birinchidan, bularda bir-biriga zid g’oya, taolimot, dasturlar ko`p bo`lgan. 2-dan, bu dinlar tarqalgan hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy kurash kuchaygan; 3-dan, bu dinlarga ishonadigan har xil xalqlarning moddiy, siyosiy manfaatlari, madaniy rivojlanish darajalari har xil bo`lgan, Islomda VII asrning 2-yarmidayoq eng avval xorijiylar yo`nalishi shakllangan; undan so`ng islom ikki yirik oqim - sunniylik va shialikka ajralgan; musulmonlar orasidagi ihtiloflar diniy taolimot masalalarida bunday ajralishga sabab bo`lgan; shu bilan birga islom shakllanganda urush - janjallar uzluksiz sodir bo`lib turgan; bular shu dinning birligi, yaxlitligiga putr etkazib, uning bulinishlariga sabab bo`lgan.
Sunniylik islomda sobit qadam, izchil, barqaror hisoblangan oqimdir. Musulmonlarning 92,5 foizi shu oqim tarafdoridir. Sunna arab tilida odat, an`ana, amaliy harakat degan so`zdan olingan. Sunna deb Muhammad (SAV) hadislari to`plamini aytadilar. Sunnat esa farzdan farqli holda bajarilishi ixtiyoriy bo`lgan dastur, amal, ko`rsatmadir.
Sunniylar Sunnani Qur`ondan keyingi asosiy muqaddas manba, hadislar to`plami deb hisoblashadi. Qur`on, hadislar haqida esa bundan keyingi lektsiyada fikr yuritamiz.
SHialik gurux, partiya, tarafdor degan maonoli arabcha " SHia" degan suzdan olingan. U VII asrning 2-yarmida maxsus siyosiy gurux siffatida yuzaga kelgan; u halifa Ali tarafdorlarini o`z doirasiga olgan; u g’oyat ko`p sektalarga bo`linib ketgan; bular orasida ismoiliylar eng yirigi bo`lib, hozir taxminan 35 mln.ga yaqin aozoga ega; ularga og’ahonlar deb atalgan diniy arablar etakchilik qiladi. Bu sekta haqida quyiroqda batafsil to`xtalamiz.
SHialar Sunnani tan olmaydilar, ularning “Axborotlar”- xabarlar nomli o`z mukaddas yozuvi bor: ular musulmonlarning tanho hokimi Hazrat Alidir. Hukmronlik qilishga faqat uning avlodlari haqlidirlar deb daovo kilganlar. SHialar e`tiqodida ular uchun eng asosiy masala “g’oyib bo`lgan”, “yashiringan” 12 imomga sig’inish bilan bog’liq g’oyadir. Unga ko`ra 9- asr oxirida yashiringan imomi Mahdiy bu dunyoga bir kun kaytib kelib, tenglik, obodlik, adolat, farovonlik, tinchlik, baxt-saodat o`rnatishiga ishonishdir. SHialar shahidlarga xususan Husayn ruhiga sig’inadilar. Bunday sig’inish “shaxsey- vaxsey” degan mashaqqatli, murakkab odatda ifodalanadi; mutaassib shialar ashuro- motam kunlarida o`zlarini ayovsiz qiynoqqa soladilar. Husayn ruhiga nolalar qiladilar, motam tutadilar.
Islomda so`fiylik oqimi ham bor. Bu yirik oqim tasavvuf deb ham ataladi; u diniy- mistik falsafiy oqim bo`lib taolimotning asosiy masalasi islomga, Ollohga munosabatdir. U zohidlik va mistik, ya`ni mo`ojizalarga ishonishga asoslangan. So`fiylik xilma- xil taolimot bo`lib, u Markaziy Osiyoda naqshbandiylik, yassaviylik, kubraviylik, Kavkazda muridlik, Tataristonda voisovchilik va hokazo turlarda tarqalgan. Islomdagi sektalarni undagi ilohiyotga, huquqga xos bo`lgan hanafiya, shofeoiya, malikiya, hanbaliya kabi mazhablar bilan aralashtirib yuborish mumkin emas.
Islom sektalari musulmonlarni diniy uyushmalaridir: ular juda ko`p bo`lib musulmon mamlakatlarning qariyb barchasida mavjuddir, chunonchi, sunniylardan ajralib chiqqan ahmadiy, alaviy, ibodiy, idrisiy, qodiriy, muridiy, rashidiy va boshqalar. SHialardan ajralib chiqqanlari esa xorijiy, ismoiliy, zaydiy, nizoriy, druzlar, bahoiy va boshqalar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida musulmon mamlakatlarida yuz bergan ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o`zgarishlar islom atrofida yuz bergan diniy, dunyoviy tortishuv, ziddiyat va manfaatlar unga yondoshishda ham o`z aksini topgan. Natijada islom modernizmi, islom traditsionalizmi, islom fundamentalizmi kabi yangi oqimlar paydo bo`lgan. Bulardan har birining mohiyati va islomda tutgan o`rni, rolining tavsiflari “Dinshunoslik” darsligining 89-91 betlarida bayon etilgan.
Xulosa shuki, islom paydo bo`lgandan keyin kup vaqt o`tmasdanoq unda turli xil yo`nalish, oqim, mazxab, sektalar yuzaga kelib, ular o`zaro kurashib, birlari engib, boshqalari engilib kelayotir. Islom fundamentalistlari, ular orasidan chiqayotgan ekstremistlar musulmonlar orasiga xavf, kulfat, musibat solib, ajal urug’ini sepayotir.
Takrorlash uchun savollar:
1. Islom dini qachon va qaerda paydo bo`lgan?
2. Islom dini vujudga kelgan davrda ijtimoiy – iqtisodiy siyosiy
va g’oyaviy shart-sharoitlari qanday edi.
3. Islom dinining qanday tarqalganini so`zlab bering
4. Islom dinidagi asosiy oqimlar qaysilar?
5. Islomdan sekta va mazhablar va ularning paydo bo`lishi sabablari
nimalardan iborat?

Islom huquqi o’z zaminida normativ tizim sifatida VII-X asrlarda arab xalifaligida feodal jamiyat qaror topayotgan bir davrda shakllangan bo‘lib, islom diniga asoslangandir. Islom mavjud huquq Alloh tomonidan yuborilganligiga asoslanadi. Sarvari koinot tarixning muayyan bir davrida bashariyatga o'zining rasuli - Muhammad payg‘am bar (taxminan 570 - 632-yillar) orqali islom ta ’limotini ayon etdi. Alloh tomonidan in’om etilgan huquq insoniyatga bir yo‘la va abadul-abad berilgan. Shu bois, jamiyat bu huquqqa amal qilmog'i lozim. Islom huquqi nazariyasi ilohiy kashfiyot tushuntirish va sharhlashga muhtoj ekanligini e’tiro fetadi. Islom huquqshunoslarining necha asrlik sermashaqqat ishlari aynan ana shunga,ya’ni, tushuntirishva sharhlashga ketgan. Biroq, ularning bu sa’y-harakatlari yangi huquq yaratishga emas, balki, Alloh tomonidan nozil bo‘lgan huquqni faqatgina amaliy jihatdan foydalanish uchun moslashtirishga qaratilgan, xolos.

Islom huquqida Rimning keyingi davriga oid bo'lgan huquqdagi, qolaversa, G‘arb huquqiga xos bo'lgan qonun tushunchasi yo‘q. Nazariy jihatdan yolg‘iz Alloh qonunchilik hokimiyatiga ega. Amalda esa, huquqshunos olimlaming asarlari Islom huquqining birdan-bir manbaidir.
Islom huquqi mutaxassislar tomonidan yaratilgan va rivojlantirilgan. Davlat emas, balki, fiqh - huquq ilmi qonun chiqaruvchilik rolini o‘ynaydi1. Huquq muayyan normalaming majmui sifatida islom amal qila boshlagan dastlabki ikki asr mobaynida shakllandi. Keyingi asrlar amalda bu borada hech bir yangilik kiritmagan. Ana shu turg‘unlikni ijtihod eshiklarining yopilishi bilan bog‘laydilar. XIX asrga qadar Islom huquqiy ongining tadrijiy rivoji diniy- huquqiy sharhlar hamda fatvolar majmuida o‘z ifodasini topgan. Bu sharh va fatvolar esa, shariatning an ’anaviy qoidalari va tamoyillarini yangicha tarzda talqin etar ekan, hech qachon ularni ochiqdan-ochiq rad etmagan va ularning odatiy jarangini o’zgartirmagan.
Islomda ham nasroniylikdagi kabi ruh abadiyligi g‘oyasiga e’tiqod qilinadi. Unda bani bashar Odam Atoning teng huquqli farzandlari sifatida qaraladi. Musulmonlar o‘z qavmlaridagi kofirlarga, bedinlarga hamisha sabr-murosa bilan munosabatda bo’lish, bag‘rikenglik fazilatini namoyon etib kelganlar. Nomusulmon jam oalarga, odatda, o’z ichki ishlarini boshqarish huquqi berilgan. Arablarning islomgacha bo‘lgan urf-odatlari va udumlariga nisbatan islomda qashshoqlar, yetim-yesirlar va ayollarga munosabatda anchagina ilg‘or tamoyillar k o’zga tashlanadi. Garchi, quldorlik saqlanib qolgan bo'lsada, qullarga huquqlar berilgan, ular, xususan, ishlab topgan m ablag'lari asosida haq to’lab, ozod bo'lish huquqini olganlar. Majburiy tusda bo’lmasa ham, harqalay qullaming ozod qilinishi din sharofati bilan sodir bo‘ladigan harakat sifatida qo‘llab-quw atlab kelingan. Ilgari keng tarqalgan qiz bolalami go’dakligidayoq nobud etish, yo‘q qilishdek vahshiy odat taqiqlangan. Qotillik uchun shaxsiy o’ch olganlik yoki boshqa jinoiy qilmishlar yuzasidan javobgarlik kuchaytirilgan. Odil sudlov din peshvolari tomonidan Q ur’on oyatlariga qat’iy muvofiq ravishda amalga oshirilgan. M uqaddas kitob - Qur’onda er-xotin ajralishi to‘g’risidagi normalar, nikoh bekor bo'lishi oqibatida bolalarga nisbatan keltirib chiqadigan qoidalar ham qamrab olingan.
Shu sababli, E.Mayer ta’kidlab aytganidek, “Islom tafakkur olami inson huquqlarining rivojlangan nazariyasiga ega bo'lm aganligi fakti musulmon dunyosining an ’anaviy jam iyatlarida davlat repressiv namunada tuzilganligini anglatmaydi; aksincha, tarixan bunday jam iyatlarda ijtimoiy va madaniy masalalarga hukmdorlaming aralashmasligidek umumiy namuna mavjud bo'lgan. O 'tm ishda qaror topgan an’analar, urug'-aym oq vajam oalar singari nohukumat institutlari shaxs erkinligiga ta’sir etuvchi omillar sifatida hukmdorlarga nisbatan muhimroq rol o'ynagan. Davlat bilan shaxs huquqlari o'rtasida muttasil nizo va mojarolar keltirib chiqaradigan yoki islom mutafakkirlarini bunday erkinliklami hukmdorlar egallab olishidan himoya etish bilan, inson huquqlarining hozirgi normalari rivoji zamirida yotgan tashvish-anduhlar bilan bog'liq masalalar ustida ish olib borishga undaydigan shart-sharoitlaming o 'zi yo'q edi.
Islomning bu muqaddas manbalarida insonning taqdiri va hayoti Alloh nomi bilan bog‘liq holda ifodalab beriladi. Bunda yer yuzidagi barcha insonlaming Alloh oldidagi tengligi g'oyasi, har bir insonga Alloh tomonidan berilgan ne’matlardan ularning baravar foydalanishi zamrligi g‘oyasi bilan chambarchas bog‘lanib ketganini ko'ramiz.
Qur’oni Karim va Hadisi Shariflarda insonning Alloh va shariatdagi haq-huquqlari inson foydalanishi zarur bo‘lgan alohida huquqlar misolida ko‘rsatib berilgan. Masalan, Q ur’oni Karimning “Baqara surasi”dagi 220-oyatda yetimlaming haqlari to’g’risida, 223, 228-229, 230-oyatlarida erkak va ayolning nikohga kirishi yoki nikohdan chiqish huquqi, “Oli imron surasi”ning 20-oyatida islom diniga e ’tiqod qilish huquqi va insonning boshqa huquqlari shariat talablari asosida bayon qilingan. 256-oyatda islom dinining adolatliligi quyidagicha bayon etiladi: “Dinda zo‘rlash yo‘q, zero, to‘g’ri yo‘l yanglish y o’ldan ajrim bo‘ldi. Bas, kim shayton (yoxud butlar) ni inkor etib, Allohga imon keltirsa, demak, u mustahkam halqani ushlabdi.
Inson huquqlarini shariat talablari asosida ko‘rsatib berishga doir bunday yondashish hadislarda ham o’zining aniq ifodasini topgan. Har bir hadisda jam iyat hayotining alohida bir masalasiga doir talablar ilgari surilganligi uchun ham, ularda insonning xilma-xil haq-huquqlari ularning alohida huquqlari misolida bayon qilib beriladi. Masalan, Imom Buxoriyning “Al-adab, al-mufirad” (Adab durdonalari) asarida ota-ona haqini ado qilish, farzandning ota-onasi oldidagi va ota-onaning farzandi oldidagi haq-huquqlari, ziyorat qilish, turar joyga ega bo'lish va boshqa shular singari haq-huquqlaming har biri alohida hadislarda berilganki, bunday holni hadislar to'g'risida yozilgan har bir asarda uchratish mumkin.
Turli masalalardagi singari inson huquqlari masalasiga doir hadislarda ham inson huquqlari masalasi uning haq-huquqlari misolida beriladi. Bunda insonning kimningdir oldidagi haqi (Allohning, uning rasuli Muhammad Payg'am bam m g yoki jam iyatning) uning huquqi ekanligini ham anglatadi.
Masalan, bordi-yu, bir kishi ikkinchi bir kishidan biror narsa bilan qarzdor bo'lib qolgan bo'lsa, bu qarzni qaytarib olish shariatda ikkinchi kishining huquqi hisoblanadi va shu ikkinchi kishi o'zining qarzini qaytarib olish huquqidan foydalanishi mumkin bo'ladi. Qarz olgan kishining uni qaytarib berishi esa, uning huquqi hisoblanmaydi. Shunga ko'ra, islomda va uning manbalarida insonning huquqlari uning haqi misolida berilganligini ko’ramiz. Jumladan, Imom Buxoriy farzandlar ota-onalarini rozi qilish huquqiga ega ekanligini quyidagi bir hadisda shunday bayon qiladi: “Kim ota-onasini rozi qilsa, unga tubo (jannat) nasib bo’lib, Alloh Taolo uning umrini ham ziyoda qiladi”. Bunda farzandning ota-onasini rozi qilishi kerakligi Alloh nomi bilan har bir insonning u foydalanishi mumkin bo‘lgan huquqi ekanligi nazarda tutilgan.
Inson huquqlari va uni himoya qilish masalasi at-Termiziy qarashlarida ham o’zining chuqur ifodasini topganligini ko‘ramiz. Ulzot to‘plagan ko'pchilik hadislarda hamda Muhammad payg‘ambar alayhissalomning siyratlari madh etilgan asarlarida janob Rasulullohning inson huquqlarini himoya qilish borasida qilgan amallari va yo’l-yo‘riqlari to‘g’risida qimmatli fikrlar bayon qihnadi. Chunonchi, At-Termiziy tomonidan yozilgan “Ash-shamoyil an-nabaviya” (Payg‘ambaming alohida fazilatlari) asarida Rasulullohning inson huquqini himoya qilish borasidagi amallaridan biri quyidagicha ta’riflab beriladi: “Muhammad payg‘ambarimiz (s.a.v.)...qachon bir kishining haqiga tajovuz qilinsa, ul holda g'azablarini hech bir narsa bosolmas erdi. Andin intiqom olmay qo‘ymas erdilar”. Imom Buxoriy, at-Termiziy va boshqa ko‘plab hadis ilmining fidoyilari inson, uning sha’ni, obro‘ va martabasi muqaddas ekanligini, uning haq-huquqlari Alloh taolo va uning rasuli Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) tomonidan shariat yo‘li bilan himoya qilinishi zarurligi haqida ta'lim berganlar. Bu mutafakkirlaming har biri o‘zlarining butun hayotini hadis ilmini o’rganishga bag‘ishlash bilan birga, m o'min musulmonlami birovga zulm o‘tkazmaslikka, birovning haqini yemaslikka, birovning haq-huquqlari poymol etilishiga yo’l qo‘ymaslikka undab keldilar.Hadisi Shariflarda insonning qadr-qimmatini kamsitishga y o i qo‘ymaslik, uning sha’ni va obro‘siga tajovuz qilmaslik, har kimning sir saqlashi, erkin fikr yuritishi, erkin so’zlashishi singari shaxsiy huquqlari bilan birga, uning mulkka ega bo'lishi, turar joyli bo'lishi va uning daxlsizligi singari turli xildagi ijtimoiy huquqlari ham shariat talablariga va qonunlariga muvofiq tarzda himoya qilinishi zarurligi o 'z ifodasini topgan.
Masalan, insonning sir saqlash huquqidan foydalanishi mumkinligini Imom Buxoriy, Muhammad payg'am barning xotinlari Oysha ona qizlari Fotimadan “janob Rasululloh senga qanday sir aytdilar?” deb so'raganlarida Fotima “o 'z onalariga otalari aytgan gapni oshkor qilmasliklarini aytdilar”, degan hadisni keltiradi4.Imom Buxoriy, at-Termiziy, al-Mavraziy, al-Barakatiy, an-Nasafiy va boshqa ko'plab hadisnavis allomalar to'plagan hadislarda ham insonning huquqlari va ulami himoya qilishning zarurligi bilan bog'liq masalalar haqida muhim m a’lumotlar keltiriladi. Inson huquqlari masalasining hadislarda berilishi bejiz emas. Chunki, islom dinida insonning sha’ni, qadr-qimmati yuksak darajaga ko'tarilgan bo'lib, uni tahqirlashga qaratilgan har qanday urinish qoralanadi. Islomda barcha m o'm in-m usulm onlar Allohning bandalari ekanligi va ular Alloh taolo oldida teng huquqqa ega ekanligi, Alloh taolo o 'z bandalarini ularning qilmishlariga yarasha himoya qilib turishi to'g 'risid a muhim g'oyalar ilgari suriladi.
Islomda Alloh taolo har bir m o'm inning haq-huquqini kamsitmaslik va uni oshirib ham yubormaslikni buyurishi haqida muhim ma’lumotlar beriladi. Ulamolaming ta’biriga qaraganda, islomda insonning haq-huquqlari o'nta bo'lib, ular:
1. Alloh taoloning haq-huquqlari;
2. Payg'am bar alayhissalomning haq-huquqlari;
3. Ota-onaning haq-huquqlari;
4. Farzandlaming ota-onalardagi haq-huquqlari;
5. Qarindosh-urug'laming haq-huquqlari;
6. Er-xotinning haq-huquqlari;
7. Hokimiyat va raiyatning haq-huquqlari;
8. Q o'shnining haq-huquqlari;
9. Musulmonlaming haq-huquqlari;
10. G 'ayridin xalqlaming haq-huquqlaridan iborat.
Bu haq-huquqlarda insonning jam iyatdagi huquq va burchlari islom va shariat qonun-qoidalari asosida ko'rsatib beriladiki, ulardan foydalanishda har bir inson to 'la erkinlikka egadir. Bunday erkinlik insonlarga Alloh taolo tomonidan berilgan bo'lib, uni tahqirlashga qaratilgan har qanday urinish inson huquqlarini kamsitishdan boshqa narsa emas.Islom ulamolari tomonidan tasn if qilingan haq-huquqlar orasida eng muqaddasi - bu Alloh taoloning haq-huquqlaridir. Alloh taolo tomonidan insonlaming tinch va osoyishta hayot kechirishlari, ularning o'ziga va bir-birlariga yaxshi munosabatda bo'lishlari, hech kimning haq-huquqini kamsitish mumkin emasligi to'g'risidagi vahiylari Q ur’oni Karim oyatlari orqali nozil qilingan.
Musulmonchilik haq-huquqlari orasida Payg'am bar alayhissalomning haq-huquqlari ham Alloh taolo haq-huquqlaridan keyingi oliy haq-huquq hisoblanadi. Chunki, payg‘ambarimizning barcha amallari va pand- nasihatlari, ul zotning yo'riqlari insonning haq-huquqlarini hurmat qilish va uni kamsitishga yo’l qo'ym aslikdan iborat.
Inson huquqlari masalasi islomda shuhrat qozongan tasavvuf ilmining asosini tashkil etadi. limning bu turi Sharqda keng tarqalgan bo’lib, 0’rta Osiyoda uning vujudga kelishi va rivojlanishiga Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, X o‘ja Ahror singari buyuk siymolar katta hissa qo‘shdilar. Ulaming ta ’limoti islomda tariqat (Tariqat - islomda y o’l-yo‘riq, yo‘nalish degan m a’nolami anglatadi) deb atalib, bu tariqatlarda falsafiy, diniy-axloqiy, huquqiy masalalar to’g’risidagi muhim g’oyalar ilgari suriladi. Bu tariqatlardagi g'oyalar uzoq yillardan buyon insonning jamiyatdagi o 'z haq-huquqlarini anglab olishlarida va uni himoya qilishlarida muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Yassaviy, G'ijduvoniy, Naqshbandiy tariqatlarida insonning shaxsiy va ijtimoiy huquqlari masalasi insonning Alloh taolo va uning rasuli Muhammad alayhissalom oldidagi tengligi misolida bayon qilinadi. Islom tariqatlarida har bir kishining dinga e ’tiqod qilishi, uning foydali mehnat bilan shug‘ullanishi, ilm olishi, aybsiz jazolanmasligi, qiynoqqa solinmasligi singari masalalar b o‘yicha ilgari surilgan g’oyalar muhim ahamiyatga egadir.
Alisher Navoiy o'zining “Nasoyim ul-muhabbat” asarida m o'm in- m usulmonlaming dinga e ’tiqod qilish huquqiga ega ekanligi to’g’risida Naqshbandiya tariqatida berilgan fikrlarga yuqori baho beradi. Uning yozishicha, Bahouddin Naqshband islom shariatiga va uning talablariga rioya qilish ixtiyoriy ekanligini qayd qiladi va bu talablarning ijrosida insonning qadr-qimmati kamsitilishiga yo’l qo‘yib bo'lm asligi zarurligini ta ’kidlaydi.
Tasavvuf ilmida bir qancha yo'nalish bo‘lib, ularning islomda birmuncha keng tarqalgan yo‘nalishlaridan biri Naqshbandiya tariqatidir.
Unda ilgari surilgan “dil ba yom dast ba kor” (dil - Allohda, qo‘l - ishda) mavzusidagi g’oya insonni mehnat qilishga undash bilan birga, uning mehnat qilish huquqiga ega ekanligini ham bildiradi. Haqiqatan ham, Naqshbandiya ta’limotiga amal qilgan kishilar halol mehnat bilan kun kechirish, Allohning marhamatlaridan bahramand bo’lish, o’z oilasini obod qilish, savdo-sotiq bilan shug‘ullanish va boshqa shular singari shaxsiy va ijtimoiy huquqlardan foydalanishga harakat qilganlar.
Tasavvuf ilmida musulmonlik haq-huquqlariga doir masalalar o'zining chuqur ifodasini topgan. Alloh oldida barchaning tengligi g’oyasi tasavvuf ilmining asosini tashkil qilganligi uchun ham unda Alloh taolo va uning rasuli Muhammad alayhissalomning haq-huquqlari juda keng va chuqur ifodalab berilgan.
Ahmad Yassaviyning “Hikmatlar”, Abduxoliq G’ijduvoniyning “Vasiyatnoma”, Imom G’azzoliyning “Oxiratnoma” asarlarida inson zoti Alloh buyurgan amallami bajarish bilan uning oldidagi o’z haqini ado etishi, Alloh va uning payg‘ambari Muhammad alayhissalomning inobati bilan berilgan shariat huquqlaridan foydalanishi va shu yo’l bilan har bir m o‘min komil inson bo’lib hayot kechirishi mumkinligi to’g’risida qimmatli flkrlar yozilgan. Shuningdek, ulaming asarlarida ota-onalaming, farzandlaming, qarindosh-um g‘laming, em xotinning, davlat rahbarlari va raiyatning, qo'shnilarning haq-huquqlari o’zining aniq ifodasini topgan.
Insonning erkin bo‘lishi g’oyasi Tasavvuf ilmining asosini tashkil etadi. Chunki, tasaw u fd a insonning xatti-harakatlari, uning jam iyatdagi mavqei qanday bo‘lishi mumkinligi Alloh taoloning irodasiga bog'liq ekanligi bilan asoslab beriladi. Har bir insonning Alloh taolo visoliga yetishi g'oyasi Tasavvuf ilmida uning insonga xos bo'lgan haq-huquqlaridan biri sifatida qaraladi. Bu huquq islomda shariat talablariga asoslangan bo'lib, unga to'sqinlik qilish Alloh taologa shak keltirish bilan barobardir. Shuning uchun ham, Tasavvuf ilmining namoyandalari o'zlarining asarlarida musulmonlik haq-huquqlari orasida insonning Alloh taologa iymon keltirishi zarurligini ta’kidlaydilar.
Tasavvuf ilmining yetuk namoyandalaridan biri Ahmad Yassaviy o'zining “Hikmatlar” asarida har bir inson Alloh taoloning visoliga yetish huquqiga ega ekanligini ko'plab hayotiy misollar asosida tushuntirishga harakat qilgan. Shuning bilan birga, Yassaviyning Tasavvuf ilmidagi qarashlari uning har bir insonning kiyim-kechakka, uy-joy ga ega bo'lish singari huquqlarga ega ekanligi g'oyasi bilan ham chambarchas bog'lanib ketgan. Insonga zulm qilmaslik, tazyiqqa duchor etmaslik, shaxsiy hayotiga aralashmaslik singari insonparvarlik g'oyalari Yassaviy hikmatlarida o'zining chuqur ifodasini topgan.Sharq olamida mashhur bo'lgan “Fiqh” ilmi inson huquqlari va ulami himoya qilishni shariat qonunlari asosida yoritib berishdagi asosiy inanbalardan biri hisoblanadi. Fiqh ilmi o 'rta asrlarda sharq mamlakatlarida shariat m e’yorlari va tartib-qoidalarini qonuniy y o 'l bilan tartibga solib turish zarurati asosida vujudga kelgan.Fiqh ilmi islom olamida juda keng tarqalgan bo'lib, uning ijodkorlari Qur’oni Karim, Hadisi Shariflar, Ijmo hamda Qiyosdagi huquqiy ko'rsatm alar, yo’l-yo‘riqlar, qonun-qoidalami o'rganish va ularning mohiyatini ochib berish bilan shug'ullanganlar. Ular islom va uning qoidalarini mukammal o'rganganlar, bu qoidalar orasida huquqshunoslikka oidlarini tanlab olganlar va tartibga keltirganlar. Bu ish bilan shug'ullangan mutafakkirlar turli davrlarda va turli xil sharoitlarda yashaganlar. Bu hoi, shubhasiz, ularning masalaga turlicha yondashishlariga sabab bo'lgan. Ulaming ayrimlari boshqalarining ishlaridan xabardor bo’lganlari holda, b a ’zilari esa, mutlaqo bexabar holda ish olib borganlar. Shu bois, islom olamida fiqh ilmi bilan shug'ullanuvchi ko'plab mazhablar yuzaga kelgan. Bu mazhablar uning asoschilari nomi bilan atalib kelingan. Fiqhi Hanifiy, Fiqhi Molikiy, Fiqhi Shofiy, Fiqhi Xanbaliy singari mazhablar bulaming eng asosiylari bo'lgan. Islom huquqshunosligi qoidalari, Q ur’oni Karim va Hadisi Shariflarda berilgan ta ’limotlarga asoslanganligi uchun ham bu mazhablarda huquqiy masalalami tahlil qilishga yondashishlarda umumiy, o'xshash tomonlar ko'p bo'lg an.
Islom olamida fiqh ilmi qozilar, mirshablar va ko'plab hukmdorlar uchun dasturilamal vazifasini bajargan. Ular jinoyat va jazoni tasnif qilishda, aybdorlami jazolash va begunohlami afv etishda fiqh ilmi va uning turli mazhablari tomonidan yaratilgan kitoblardan keng foydalanganlar.Sharqda fiqh ilmining yaratilishi va uning rivojiga Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Burhoniddin M arg'inoniy, M oturidiy, Abu Hanifa, Imom Molik, Muhammad ibn Idris Shafoiy, Imom Ahmad ibn Xanbal singari huquqshunoslar katta hissa qo'shganlar. Bularning har biri islomni, uning qoidalarini, islom shariatida amalda bo'lgan huquqiy masalalami va bu haqda mavjud bo'lgan ta’limotlami juda yaxshi bilganlar. Ular Sharq olamida o'ziga xos maktab yaratib, bunda shariatda amalda bo'lgan qonun-qoidalami huquqiy jihatdan asoslab berishga harakat qilganlar. Ulaming bu sohada qilgan buyuk ishlari, yaratgan asarlaridan musulmon mamlakatlaridagi qozilar va huquqning boshqa himoyachilari hozirgi kungacha ham foydalanib kelmoqdalar.
Inson huquqlari va ularga amal qilishning yo'llari hamda shart- sharoitlarini ko'rsatib berish borasida Sharq mutafakkir olimlari, davlat va jam oat arboblari tomonidan yaratilgan ta’limotlar o 'z davri uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo'lsa, ular o'zining ahamiyatini bizning davrimizda ham yo'qotgani yo'q. Bu ta ’limotlar hozirgi kunda mamlakatimizda insonparvar, demokratik jam iyat qurish sharoitida yanada chuqur m a’no kasb etmoqda. Buning mohiyati O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan juda aniq ta’riflab berilgan: “Buyuk davlat poydevorini qurish, dunyoda o’zimizga munosib o’rinni egallashda al-Beruniy, Ibn Sino, Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, al-Buxoriy, at-Termiziy, Amir Temur, Mirzo U lug'bek, Hoja Bahouddin Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi bobolarimizning bebaho merosi hamisha boshimizni baland, qaddimizni tik qiladi, xalqimizning kuchiga-kuch, g’ayratiga-g‘ayrat, ishonchiga-ishonch qo‘shadi”.

Qur’on oilaviy hayotda er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar, baxtli nikox, oilaviy turmush, farzand tarbiyasi, ajralish va uning yo‘l-yo‘riqlari haqida tegishli ko‘rsatmalar beradi.

Hadis - Qur’ondan keyingi Muhammad Payg’ambarning hayoti, faoliyati va ko‘rsatmalarini aks ettiruvchi manba. Hadis ko‘p jildli to‘plamlarda saqlangan, mutlaqo ishonchli bo‘lishi uchun puxta tartibga solingan va maxsus tekshiruvlardan o‘tkazilgan. Bu manba odamlar orasidagi tortishuvlar, oilaviy kelishmovchiliklar va hokazolarni hal etishda dasturilamal bo‘lib xizmat qilgan. Hadislar Payg’ambarning turli vaziyatlardagi xulq-atvorini eng kichik tafsilotlariga qadar ta’riflab bergan va bamisoli axloq kodeksiga, axloq tuzugiga aylangan, chunki Xudoning erdagi elchisining xulq-atvori o‘zini chin musulmon deb biladigan musulmon uchun shak-shubhasiz taqlid qilinishi kerak bo‘lgan amaldir.
Hadislarda aniq ma’noni istalgan muqobil so‘z shakliga o‘tkazish mumkin, ayni paytda Qur’on matnida esa so‘z ifodasini umuman o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Qur’on va Hadislar nikoh qurish, farzand ko‘rish, balog’atga etish, oilaviy hayot va o‘lim singari insonlar hayotidagi muhim voqealarda nimalar qilinishi zarurligini ko‘rsatadi.
Oila haqida qayg’urish islom dinida puxta ishlab chiqilgan keng qamrab oluvchi nikoh tizimida namoyon bo‘ladi. Oilagacha boshlanadigan bu tizim «Nikoh» bilan mustahkamlanadi va oilaviy munosabatlarda davom etadi. U oilaning har bir a’zosi (ham ota-ona, ham farzand) huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklarini aniq tasvirlab beruvchi oliy tushunchalardan iborat. Oilaviy munosabatlar o‘z-o‘zidan rivojlanadigan, o‘zaro nazorat qilinadigan, rahm-shafqatli va sevgi-muhabbatga to‘la bo‘lishi kerak. Xudbinlik, g’azab, e’tiborsizlik, begonalik hamda jismoniy va axloqiy tahqirlash kabi xislatlar ularga begona bo‘lishi kerak. Oilaga nisbatan islom dinining bunday nuqtai nazari Quronning oilaviy munosabatlarga taalluqli asosiy printsiplaridan kelib chiqadi.
Nikoh munosabatlarining to‘g’ri boshlanish muvaffaqiyat va ularning xotirjam yuksalishining garovi bo‘lishi muhimligini anglash zarur. Qur’on nikoh - sunnaning bir qismi ekanligini eslatadi va uning eng yaxshi misollarini ko‘rsatish uchun Alloh payg’ambarlarni tanlagan: «Darhaqiqat, sizdan ilgari ham (ko‘p) payg’ambarlar yuborganmiz va ularga juftlar va zurriyotlar berganmiz».
Hadislardan birida Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) shunday deydilar: «Nikoh mening an’anamdir, bu an’anadan yuz o‘girgan kishilar men bilan emasdir».
Islom dinida nikoh - bu farzandlar tarbiyalash va baxtli oila qurish uchun o‘zaro yordam, samimiylik va sabr-matonatlilik prinpiplariga tayangan holda bir-birini sevadigan va xohlaydigan erkaklar va ayollarning birgalikda yashashidir.
Qur’on erkak va ayol o‘rtasidagi aloqalarni juda aniq tarzda tasvirlaydi: «U zot sizlar hamdam bo‘lishlaringiz uchun o‘zlaringizdan juftlar yaratishi va o‘rtalaringizda oshnolik va mehr-muhabbat paydo qilishidir».
Hadislarda keltirilishicha Muhammad (s.a.v.) payg’ambarimiz bunday degan: «Sizlarning qaysingiz xuddi men singari o‘z oilasi (xotini) uchun namuna hisoblansa, o‘sha eng yaxshi kishidir». Oila ma’naviy va axloqiy tomondan qanchalik mustahkam bo‘lsa, uning xursandchiligi va baxti shuncha ishonchli bo‘ladi.