Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Yangi mavzuni mustahkamlash.


Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________

Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____

Mavzu: O’zbekistonda metallurgiya. Qotishmalar va ularni halq ho’jaligidagi ahamiyati.
Cho’yan ishlab chiqarish. Laboratoriya ishi 13.


Darsning maqsadi:


1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.


Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.


O`zbekistonda metallurgiya sanoati, asosan, Bekobodda joylashgan bo`lib, Bekobod metallurgiya zavodida qora metall mahsulotlari: po`lat va cho`yan ishlab chiqariladi.Cho`yantarkibida2,14%nko`puglerodtutgantemirvauglerodqotishmasi.Po`lat - tarkibida 2,14 % dan kamuglerodtutgantemirauglerodqotishmasi.Cho`yanning otinishi. Cho`yan tarkibi, asosan, temir oksidlaridan iborat bo`lgan temir rudalaridan domna pechlarida-domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna pechlari o`tga chidamli g`ishtlardan qurilgan, balandligi 27-31 m gacha bcfladigan minoralardir. Domnaning yuqori qismidan temir rudasi, koks - C, flyus - ohaktosh va qum aralashmasi beriladi. Domnaning pastki qismidan furmalar - maxsus teshiklar orqali 6OO-8OO°C gacha qizdirilgan havo purkaladi. Ko`piucha havo bilan toza kislorod ham purkaladi (kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori harorat hosil qilinadi. Kislorodli purkama haroratning ko`tarilishi va cho`yan suyuqlantirishning tezlashishini ta'minlaydi. Domnada koks harorat va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO manbayi bo`lib hizmat qiladi.
Domnada quyidagi kimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi:
1) koksning bir qismi yonib, CO<sub>2</sub> hosil qiladi:
2) yuqori haroratda CO<sub>2</sub> koks bilan ta'sirlashib, CO ga aylanadi:
3) CO temir rudasini erkin temirgacha qaytaradi:
Rudadan qaytarish natijasida olingan g`ovak temir CO, koks uglerodi, kremniy marganes, fosfor, oltingugurt bilan ta'sirlashib, suyuq cho`yan hosil bo`ladi Cho`yan va shlak domnaning quyi qismi - gornga oqadi. Gornda ikki suyu qatlam - yuqorida shlak, pastda cho`yan qatlami hosil qiladi. Shlak qatlam cho`yanni oksidlanishdan himoya qiladi. Cho`yan va shlak davriy ravishda maxsu tirqishlar orqali domna pechidan chiqarib turiladi.
Domna pechi 1O yilgacha uzluksiz ishlatiladi. So`ngra pech ta'mirlanadi Domna pechida sutkasiga 1OOOO t atrofida cho`yan olish mumkin. Keyingi yillard domnaga kislorod bilan tabiiy gaz ham purkash yo`lga qo`yildi. T`biiy gaz tarkibidagi metan yonib, karbonat angidrid va suv bug`larini hosil qiladi, ular ese cho`g`langan ko`mir bilan ta'sirlashadi, natijada domna gazi is gazi va vodorod-kuchli qaytaruvchilar bilan boyiydi:Tabiiy gazni bu jarayonga qo`shish bilan koks sarfi 1O-2O % ga kamaytiriladi.
Cho`yanning xossalari. Domnalarda olingan cho`yan 2-4,5 % C va o
miqdorlarda kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor tutadi. Cho`yan temirdai
qattiq, mo`rt bo`ladi, bolg`alanmaydi. Quyma va to`yingan cho`yanlar farqlanadi
Quyma cho`yandan buyumlar tayyorlanadi. To`yingan cho`yandan po`lat olinadi
Cho`yan-temirning uglerod bilan hosil qilgan qotishmasi bo`lib, tarkibida 2-4,5% uglerod bo`ladi. Shuningdek, cho`yan tarkibida 1,5% gacha Mn, 4,5% gacha Si va oz miqdorda S hamda P bo`ladi. Legirlang Cho`yan domna pechlarida olinadi. Xom-
ashyo temir rudasi: Fe₂O₃, Fe₃O₄ va koks.Cho`yan qora metallurgiyaning birlamchi
mahsuloti. Po`lat cho`yandan olinadi.Quyma cho`yan kulrang bo`lib, undagi
uglerod grafit shaklida mavjud. Undantrubalar, ko`priklar uchun panjaralar,
mashina qismlari, kimyoviy uskunalartayyorlanadi.To`yingan cho`yan oq rangli bo`lib, unda-gi uglerod temir karbid shaklida bo`ladi