Mavzu: Elementlar davriy sistemasining o‘n ikkinchi gurux elementlari va ularning birikmalari

Bularni ichidan ikkitasi batafsil o’rganilgan. Ulardan karbangidraza va karboksipeptidaza. Karbangidraza qizil qon tanachalari tarkibiga kirib SO₂ ning gidratasiya va degidratasiya jarayonlarini tezlashtiradi. Karboksipeptidaza oshqozon osti bezining fermenti bo’lib, peptid bog’larning gidrolizida muhim rol o’ynaydi. Rux tutgan preparatlarga sink – insulin kiradi, va u qandli diabetni davolashda ishlatiladi.

• Sulema odatda 1:1000 yoki 1:2000 nisbatda dezinfeksiyalovchi eritma sifatida ishlatiladi. Boshqa eritmalardan farqlash uchun odatda uni qizil yoki ko’k rangga bo’yab qo’yiladi. Simob birikmalari turli malhamlar va surtmalar tayyorlashda ham keng qo’llaniladi.

Asosiy kattaliklar	Rux	Kadmiy	Simob	Kopernitsiy
Atom massa	65.38	112.41	200.59	285.17
Elektron formulasi	3d¹⁰ 4s²	4d¹⁰ 5s²	5d¹⁰ 6s²	6d¹⁰ 7s²
Suyuqlanish harorati °C	419	319,1	-39	——
Qaynash harorati °C	906	766,8	356,7	——
Zichligi g/sm³				20
Atom radiusi nm	0,139	0,156	0,160	——
Ionlanish energiyasi M  Me²+	17,96	16,90	18,75	——
Yer poʻstlogʻida tarqalishi mol qism	1,5*10-⁵	7,6*10-⁸	7*10-⁷	——
Kashf etilgan yili	1746	1817	——	1996

7,1. 8,7. 13,55
siy kattaliklar
Rux
Kadmiy
Simob
Kopernitsiy
Atom massa
63.37
112.41
Elektron form tarqalishi mol qism
1817
Kashf etilgan yili

Guruh elementlarini tabiatda uchrashi

Eng muhim ruxning minerallari ZnS -aldama rux, CdS- kadmiy yualtirog’i yoki grinokit, ZnCO3-galmey yoki rux shpati, HgS-kinovar. Bu guruh metallari polimetallar rudalar tarkibiga kiradi. Simob tabiatda tug'ma holda uchraydi.

HgS. CdS ZnS. ZnCo3

Ruxning tabiatda uchrashi va olinishi

• Odamzod uchun eng avval ruxning jez(latun)nomli qotishmasi (60% Cu va 40% Zndan iborat)malum bo’lgan. Rux toza holda XVIII asrdan boshlab ishlab chiqarilgan. Tabiatda rux faqat birikmalar holida uchraydi.

• Ruxning atom massasi 65,39 (Z-30)ga teng. Uning tabiatda tarqalgan barqaror izotoplari: 64Zn(48,87%); 66Zn(27,81%); 70Zn(4,11%); 68Zn(15,68%) bo’lib, radiofaol izotoplari ichida eng muhimi 65Zn dir. Rux tabiatda birikmalar holida uchraydi, uning eng ko’p uchraydigan birikmasi rux sulfid ZnS (rux aldamasi) va rux karbonat ZnCO3 (galmey) lardir. Ruxning ko’p minerallari polimetall rudalar jumlasiga kiradi.Rux rudasi flotasion usulda boyitiladi, natijada rux konsentrati hosil bo’ladi. Rux asosan qaytarish va elektroliz usuli bilan olinadi. Qaytarish usulida ruda quydirilib, rux oksidlanadi, 10000 C da koks bilan qqaytarilad:

2ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO2 ZnCO3 → ZnO + CO2