Mavzu: Elementlar davriy sistemasining o‘n ikkinchi gurux elementlari va ularning birikmalari

ZnO + C → Zn + CO; ZnO + CO → Zn + CO2

Qaytarilgan rux bug’i sovitkichda suyuqlikka aylantirilib qoliplarga quyiladi, bunda qo’rg’oshin, mishyak kabi qo’shimchalar bo’ladi. Yuqoridagi yo’l bilan olingan rux oksid sulfat kislotada eritiladi, natijada rux sulfat tuzi hosil bo’ladi, uni elektroliz qilib, rux ajratib olinadi.

Ruxning tabiatda uchrashi va olinishi

• Ishqoriy-yer metallaridan farqli ravishda II B guruh elementlari pirometllurgiya usullariga ko'ra ularning oksidlari, sulfidlari hamda tuzlari elektroliz usulini qo'llash orqali ham olinadi. Ruxni olinishi bosqichlari:
• Rux karbonati qizdirilib ZnO olinadi
• ZnCO3= ZnO + CO
• Rux sulfidini yoqish orqali:
• 2ZnS+30₂=2ZnO+2SO₂
• Hosil bo'lgan rux oksidiga uglerod qo'shiladi:
• C+ZnO = CO + Zn
• Koks bilan qaytarish:
• C + Zn2SiO4 = 2CO + 2Zn +SIO₂
• Gidrometallurgiya usullaridan foydalanib, rux oksidini kislotalar ta'sirida eritib so'ngra hosil bo'lgan eritmani elektrolizga uchratish orqali:
• ZnO + H2SO4 = ZnSO4 + H2O 2ZnSO4 + 2H₂O = 2Zn + O2+ 2H2SO4

Ruxning fizik-kimyoviy xossalari

• Rux och kul rang geksagonal shaklda kristallanadigan metall, nam havoda oksidlanib, sirti oksid parda bilan qoplanadi, hosil bo’lgan parda ruxni yana oksidlanishdan saqlaydi. Rux kislotalar, kuchli ishqorlar, yuqori haroratda suv bilan reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda galogenlar, oltingugurt, fosfor va boshqa metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.
• 2Zn + O2 = 2ZnO; Zn +Cl2 = ZnCl2; Zn + S = ZnS; 3Zn + 2P = Zn3P2
• Zn + 2NH3 = Zn3N2 + 3H2 ; Zn + H2O = ZnO + H2; Zn + H2S = ZnS + H2
• Rux amfoter xususiyatga ega: Zn +2HCl +4H2O = [Zn(H2O)4]Cl2 + H2Zn + 2NaOH + 2H2O = Na2[Zn(OH)4] + H2Zn + 4NH4OH = [Zn(NH3)4] + H2 + 2H2O ning tompak (90% Si,10% Zn), neyzelber (65% Si, 20% va 15% Ni) qotishmalari keng qoʻllanadi

Rux oksid ZnO va rux gidroksid Zn(OH)2 amfoter xossaga ega. Rux gidroksid ishqorlar bilan reaksiyaga kirishganida sinkatlar, Mas, K2[Zn(OH)2], kislotalarda erib rux tuzlarini hosil qiladi. Rux pirometallurgiya va gidrometallurgiya usullari bilan olinadi.Rux gidrid ZnH2 rux yodidga litiy alanat Li[AlH4] ta’sir ettirish natijasida hosil bo’ladi.2ZnI2 + Li[AlH4] → 2ZnH2 + LiI + AlI3U o’z xossalari bilan alyuminiy gidridga o’xshaydi.Rux oksid ZnO ruxning havoda yonishidan hosil bo’lgan oq kukun holida bo’lib, qizdirilganda sarg’ayadi, suvda erimaydi, kislotalarda erib, tegishli tuzlarni hosil qiladi. ZnO oq moy bo’yog’i tayyorlashda, rezina sanoatida, tibbiyotda ishlatiladi. Rux oksid kobalt tuzlari bilan qattiq qizdirilsa, o’zgaruvchan tarkibli yashil modda hosil bo’ladi. ZnCO3, Zn(NO3)2, Zn(NO2)2 larning parchalashidan ham hosil bo’ladi.. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, kauchuk, sellyuloza, plastmassa, rezina toʻldirgichlari, tibbiyotda malham va sepma dori sifatida ishlatiladi. Zaharli, uni hidlaganda isitma chiqaradi, bosh ogʻriydi, koʻngil ayniydi va yoʻtal tutadiRux gidroksid Zn(OH)2 rux tuzlari eritmasiga ishqor ta’sir ettirilganda hosil bo’ladigan amfoter gidroksiddir, u kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi, shuningdek ammiak bilan kompleks birikma hosil qiladi:

• Zn(OH)2 + 2H+ = Zn2+ + 2H2OZn(OH)2 + NaOH = Na[Zn(OH)2]Zn(OH)2 + 2NaOH = Na2[Zn(OH)4] yoki Zn(OH)2 + 2Ba(OH)2 = Ba2[Zn(OH)6]Zn(OH)2 + 4NH3 = [Zn(NH3)4(OH)2]

Ruxning 2 ta silikati maʼlum: metasilikat ZnSiO3 — oq rangli geksagonal yoki romb panjarali kristall modda. Suyuklanish trasi 1429°, zichligi 3,52 g/sm3 Ortosilikat Zn2Si04 (villemit) — oq rangli geksagonal panjarali kristall modda. Suyukdanish trasi 1510°, zichligi 4,2 g/sm3. Rux silikatlari rux oksidi bilan kvars qumini birga yuqori trada (1350—1400°) kuydirish yoʻli bilan olinadi. Shaffof, boʻgʻiq rangli, maxsus shisha va sirlar i.ch.da qoʻllanadiRux sulfid ZnS – rux tuzlarining neytral eritmalariga vodorod sulfid ta’sir ettirilishidan hosil bo’ladi. Suvda va sirka kislotada erimaydi. Rux sulfid tabiatda uchraydi va rux olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Rux xlorid ZnCl2 – suvsiz holatda olish juda qiyin bo’lgan oq gigroskospik modda. U uch molekula suv bilan birga kristallanadi. Ruxni yoki rux oksidni xlorid kislotada eritib ZnCl2* 3H2O olinadi. Rux xloridning suvdagi eritmasi kislota xossasiga ega, uning konsentrlangan eritmasi tolani eritadi.Rux sianid Zn(CN)2. Rux tuzi eritmasiga sianid kislotaning birorta eruvchan tuzi eritmasini qo’shish natijasida oq cho’kma rux sianid hosil bo’ladi. KCN dan mo’lroq qo’shilsa, bu cho’kma erib, kompleks tuz hosil bo’ladi: Zn(CN)2 + 2KCN → K2[Zn(CN)4]Rux nitrat Zn(NO3)2 kislotada eritish yo’li bilan hosil qilinadi. Zn(NO3)2 *6H2O ko’rinishida kristallanadi.Rux sulfat ZnSO4 rux oksidni sultirilgan sulfat kislotada eritishidan hosil qilinadi. ZnSO4 *6H2O ko’rinishida kristallanadi. Metallarni elektrolitik usulda Rux bilan qoplashda, tibiiyotda, to’qimachilik sanoatida ishlatiladi.