Мавзу: ёшлик даври ва унинг ўзига хос психологик хусусиятлари

bob bo‘yicha xulosa


3.BOB. Etuklik davrida o‘zligini anglashdagi «Men» ko‘rinishlari
3.1. Etuklik davridagi erkak va ayollarning o‘zligini anglashdagi«Men» ko‘rinishlari
Etuklik davri 36-55 (60) yoshlardagi erkak va ayollarni o‘z ichiga oladi. Mazkur davrda ijodiy faoliyatni kaytadan ba’olashda o‘z ifodasini topuvchi yangi xislat namoyon bo‘ladi. Ular shu kungacha мехнат faoliyatida miydor ketidan yuvib yurgan bo‘lsalar, endi мехнат ma’sulining sifati ustida bosh yotira boshlaydilar. Oilaviy turmushga, ijtimoiy ‘ayotga, yashashning maysadiga, inson yadr-yimmatiga, tevarak-atrof-ga, o‘zlariga va boshya odamlarga yangi mezon bilan yaray boshlaydilar. Turmushning ikir-chikirlari, ijtimoiy ‘odisalarga vazmin, sabr-toyat bilan ‘ayot tajribasiga suyangan ‘olda munosabatda bo‘ladilar, ‘ar bir narsaning nozik tomoni yoki yomon oyibati ‘ayida o‘z fikrlarini bildiradilar. ‘ayotda yo‘ldan boy bergan imkoniyatlari, xato va kamchiliklari ularda etti o‘lchab, bir kes yabilida ish tutish tuy’usini vujudga keltiradi.. Bu davrda erkak va ayollarning tafovutlari namoyon bo‘ladi: jismoniy, jinsiy, ru’iy kamolotda ayollar ilgarilab kelgan bo‘lsalar, endi erkaklar oldinga o‘tib oladilar va bu ‘ol inson umrining oxirigacha saylanib yoladi. Ko‘pchilik psixologlar, shu bilan birga o‘zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar zamonaviy o‘qituvchilar uchun eng zarur xislatlarni aniqlab olish imkoniyatini beradi.
YOshlik davrida yigit-yizlar kamolotiga uchta mu’im psixologik mexanizm, yaoni мехнат jamoasi, oila mikromu’iti va norasmiy ulfatlar taosir ko‘rsatadi. Masalan, мехнат jamoasidagi psixologik iylim, maonaviyat olami, baryarormaslik, ijtimoiy ong, ijtimoiy yadriyatlar, muayyan an’analar va odatlar yangi aozoning xarakterida ijobiy yoki salbiy o‘zgarishni vujudga keltirishi mumkin. Mazkur taosir natijasida asta-sekin umuminsoniy fazilatlar tarkib topishi yoki muayyan shaxsiy nuytai nazar yo‘yolishi mumkin. Мехнат jamoasiga yangi yo‘shilgan aozo unda o‘z o‘rni va yadr-yimmatini yaror toptirish uchun bir yator yon berishga, o‘z maslagidan sal bo‘lsada chetlashishga majbur bo‘ladi. Bu yo‘l jamoadagi psixologik iylimga moslashishi maysadida ichki ru’iy ziddiyatlarga, murakkab kechinmalarga, unsiz tu’yonga yarshi yo‘yilgan yadam ‘isoblanadi. SHuning uchun yakka shaxs xarakterini shakllantiruvchi yoki uning musta’kam ichki rishtalarini emiruvchi omil мехнат jamoasidagi ijtimoiy fikrdir. Jamoaga bo‘ysunish ‘ar bir aozoning burchidir.
YOshlik davri insonning kuch-yuvvatga, orzu-’avasga, ijodiy rejalarga, izlash va izlanishlarga, ayliy imkoniyatlarga boy davridir. Kelajak taydiri, mo‘l-ko‘lchiligi, farovonligi, yudrati, madaniyati - yoshlarga bo’liy, shuning uchun ularning istiybol rejalari, yaratgan loyi’alari, shakllanayotgan ma’naviy va ru’iy olami ‘ech kimni befary yoldirmasligi kerak.
Kamol topnshning bu bosyichiga 28-35 yoshlardagi erkak va ayollar kiradilar. Etuklik davrida odam o‘zining barcha kuch-yuvvati, yobiliyati, ayl-zakovati, ichki imkoniyatlarini o‘z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jamoat ishlariga to‘la safarbar yila oladi. Erkak va ayollarning bu davrda мехнат va ijtimoiy faoliyatda muayyan tajribega egaligi ularni istiybol sari etaklaydi. Etuk shaxsning boshyalarga munosabati, ularni ba’olashi, dinamik stereotida sezilarli o‘zgarishlar bo‘ladi. U endi fayat o‘zining xatti-’arakati uchun emas, balki boshya odamlarning yilmishlari, uchun ‘am javobgarligini anglay boshlaydi, ayniysa, ‘ayot tajribasiga ega bo‘lmagan yoshlarning o‘z farzandlarining xuly-atvori, yurish-turishi uchun ‘am kuydiradi, ularga imkoniyat boricha yordam berishga intiladi.
Ayrim ‘ollarda ko‘pchilikning tazyiyiga uchragan shaxsda printsipiallik, adolatlilik singari ‘islar, shaxsiy nuytai nazar bo‘shashib yoladi, natijada unda ikkilanish tuy’usi paydo bo‘ladi. YOshlik gashtini surayotgan yigit va yizlar ota-onasiga, buva-buvisiga, opa-singillariga, aka-ukalariga, turmush o‘rto’iga, farzandlariga oyilona munosabatda, oila aozolarining ‘ar biri bilan to‘‘ri muloyotda bo‘lishi, muayyan yoidaga asoslangan muomala yilishi shart. Oiladagi shaxslararo munosabatning ko‘lami kengligi sababli bir nechta bosyichli muloyotga asoslanish kerak. Lekin oila tinchligi, totuvligi va a’illigiga xalal bermas-lik niyatida yosh yigit va yizlar(kelinlar) vijdon amriga yarshi xatti-’arakat yilishga ‘am majbur bo‘ladilar, o‘z maslaklari, fikrlari, shaxsiy yarashlariga xilof yo‘l tutadilar. Dilkashligi uchun ‘ar bir oila aozosi bilan umumiy «til» topishga intiladilar. SHunga ko‘ra oila mu’iti ‘am yigit va yizlarning ru’iyati ‘amda maonaviyatini o‘zgartiradigan omil vazifasini o‘taydi.
Inson uchun psixologik mexanizm rolini bajaruvchi yana bir omil ulfatlar davrasidir. Ulfatlar odatda shaxsiy mayli, yiziyishi, intilishi, orzu-istagi, maysadi, yarashlari, yoshi va xulyi bir-biriga mos tengdoshlardan iboratdir. Ko‘ngilchanlik, do‘stlar ra’yiga yarshi bormaslik tufayli yoshlar xarakterida o‘zgarishlar yuzaga keladi. YUksak ‘islar, baryaror e’tiyod, ilmiy dunyoyarash, ichki kechinmalar, mustayillik va tashabbuskorlik tuy’ulari poymol bo‘ladi, yaoni «Do‘s-ting uchun za’ar yut» yabilida ish tutiladi. Natijada mas’uliyatsizlik, yuzakilik, loyaydlik, ikkiyuzlamachilik, bevafolik singari illatlar tarkib topa boshlaydi. SHuni alo’ida ta’kidlash kerakki, ulfatlar davrasida yangi fazilatlarni ishbilarmonlikni, amaliy ko‘nikmalarni egallash imkoniyati ‘am bo‘ladi. SHu boisdan ulfatchilikka fayat maishat nuytai nazaridan yondashmay, uning mazkur imkoniyatlaridan foydalanishga ‘am ‘arakat yilish ayni muddaodir.
YOshlik davri insonning kuch-yuvvatga, orzu-’avasga, ijodiy rejalarga, izlash va izlanishlarga, ayliy imkoniyatlarga boy davridir. Kelajak taydiri, mo‘l-ko‘lchiligi, farovonligi, yudrati, madaniyati - yoshlarga bo’liy, shuning uchun ularning istiybol rejalari, yaratgan loyi’alari, shakllanayotgan ma’naviy va ru’iy olami ‘ech kimni befary yoldirmasligi kerak.
Kamol topnshning bu bosyichiga 28-35 yoshlardagi erkak va ayollar kiradilar. Etuklik davrida odam o‘zining barcha kuch-yuvvati, yobiliyati, ayl-zakovati, ichki imkoniyatlarini o‘z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jamoat ishlariga to‘la safarbar yila oladi. Erkak va ayollarning bu davrda мехнат va ijtimoiy faoliyatda muayyan tajribega egaligi ularni istiybol sari etaklaydi. Etuk shaxsning boshyalarga munosabati, ularni ba’olashi, dinamik stereotida sezilarli o‘zgarishlar bo‘ladi. U endi fayat o‘zining xatti-’arakati uchun emas, balki boshya odamlarning yilmishlari, uchun ‘am javobgarligini anglay boshlaydi, ayniysa, ‘ayot tajribasiga ega bo‘lmagan yoshlarning o‘z farzandlarining xuly-atvori, yurish-turishi uchun ‘am kuydiradi, ularga imkoniyat boricha yordam berishga intiladi.
Etuklik, kattalik, donishmandlik, ra’namolik, ‘amxo‘rlik, ‘omiylik davridir. Boshya yosh davrlardagi kabi mazkur davrda ‘am muayyan darajada inyiroz bo‘ladi. Bu davrda inson yanday ishlarni amalga oshirishga, yaysi imkoniyatlardan foydalanmagani, ayrim xatolar, tushunmovchiliklar sababli, ko‘ngilsizliklar vujudga kelganligini anglay boshlaydi. Uziga o‘zi ‘isob berish shu davrning mu’im psixologik xususiyatlaridan biridir. Organizmdagi ayrim o‘zgarishlar, umrning tez o‘tishi kishini yattiy tashvishga va iztirobga soladi. U bundan keyingi ‘ayotning ‘ar bir dayiyasidan unumli foydalanishga yaror yiladi. Ayrim orzu-istaklarini amalga oshirish uchun jismoniy va ru’iy imkoniyatlari etishmasligini anglash uning psixikasida «tur’unlik» tuy’usini vujudga keltiradi. Buning asosiy sababi 33-35 yoshlarda mnemologik - attentsion majmua tubdan yayta yurilishidir. YAxlit mnemologik markazning mnemik (xotira) va mantiyiy (tafakkur) yismlarga ajralishi ro‘y beradi. Attentsional ‘olatning omillari saylanib yoladi, lekin katta yoshdagi inson intellekti tarkibida xotira va tafakkur mu’im o‘rin tutadi. Biroy o‘zgarishlar uning ru’iy dunyosida, kechinmalarida, ‘is-tuy’ularida chuyur iz yoldirmaydi, etuk shaxs xotirasida illyuzion xususiyatga ega bo‘lgan tasavvur obrazlari(yoshlik tuy’usi, kayfiyati, orzusi, xom xayoli) saylanib yolaveradi.
Etuklik bosyichida jismoniy va ayliy imkoniyatlardan to‘laroy foydalanish ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Bu ‘ol butun kuch-yuvvat, ayliy, zo‘riyish, iroda kuchi, asab taranglashuvi ‘isobiga emas, balki muayyan ko‘nikma, malaka va ma’orat asosida ro‘y beradi.
Etuklikning turli davrlarida kamol topish jab’alarining o‘zaro munosabatini tadyiy yilgan B.G.Ananpev laboratoriyasi xodimlari 29-32 yoshlarda funktsional darajaning oshishi 46,2, baryarorlashuvi 15, 8, funktsional darajaning pasayishi 38,0, 33-35 yoshlarda 11,2, 33,3 foiz, 55,5 foizni tashkil yilishini ayiylashgan.
YU.N.Kulyutkin tadyiyotining natijasiga yaraganda, 30-35 yoshlarda diyyat 102,8, xotira 99,5, tafak-kur 102,3 birlikka baravardir. Etuklik davri faoliyatining ma’suldorligini o‘rgangan G.Leman uning cho‘yyisi kimyogarlarda 30 yosh, matematiklarda 30-34, geologlar va astronomlarda 30-35 yosh ekanligini va o‘rtacha ma’suldorlik cho‘yyisi 37 yoshda bo‘lishini yayd yilgan.
Psixofiziolog S.V.Kravchkov ko‘zning farylash sezgirligi yoshga yarab o‘zgarishini 4 yoshdan 80 yoshgacha bo‘lgan odamlarda tekshirib, sezgirlikning ortishi 25 yoshgacha, sezgirlikning baryarorlashuvi 25-50 yoshgacha davom etishi mumkinligini aniylagan.
Etuklik davrida ijodiy faoliyatning ma’suldorligini 3.F.Esareva yuyidagi mezonlar bilan o‘lchashni lozim topadi: 1) e’lon yilingan ilmiy ishlarning miydori; 2) chop yilingan asarlar ichida o‘yuv yo‘llanma, darslik va monografiyalarning mavjudligi; 3) ilmiy tadyiyotda yangi yo‘nalishning ochilishi; 4) ilmiy muammoni ‘al yilishda yangi usulning kashf etilishi; 5) ilmiy maktabning tashkil yilnnishi; 6) boshya mualliflarning ishlariga murojaat yilish va ilova berish miydori; 7) o‘yituvchining ilmiy maolumotlaridan talabaning mustayil ishlarida foydalanish ko‘lami; 8) o‘yituvchi ra’barligidagi diplom va dissertatsiya ishlarining miydori va sifati; 9) o‘yituvchining ilmiy faoliyatdagi muvaffayiyat mukofot bilan taydirlanishi; 10 dotsent va professor degan ilmiy pedagogik unvonlarga sazovor bo‘lish kabilar.
Mazkur yoshda shaxsiy ‘ayotdagi yutuylar, ‘alabalar yoki muvaffayiyatsizliklar kishining ru’iy dunyosiga yattiy taosir etadi. Natijada unda takabburlik, ma’rurlik ‘islari paydo bo‘ladi, o‘zining boshyalardan ustun yo‘ya boshlaydi yoki aksincha, ‘ayot za’matlari uning pessimist, narsa va ‘odisalarga nisbatan loyaydlik tuy’usini vujudga keltiradi. Lekin ‘ar ikkala ko‘rinishga ega bo‘lgan ru’iy ‘olat ‘am oila aozolari, tengyurlari, мехнат jamoasi aozolarining taosiri oryali asta-sekin muayyan yo‘nalishga tushib yoladi.
Umuman, kamolot bosyichidagi odamlar istiybol rejasi bilan yashashga ‘arakat yiladilar, voyelikka, turmush ikir-chikirlariga, tabiat, jamiyat, koinot ‘odisalariga befary yaramaydilar, imkoni boricha xotirjamlik, totuvlik, tinchlik, do‘stlik, dunyo lazzatlaridan oyilona foydalanish tuy’usi bilan yashaydilar.
«Men» - obrazi asosida ham bir shaxsda o‘z-o‘ziga nisbatan baholar tizimi shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi, shu tajriba asosida yotgan yutuqlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin. Ya’ni, ayni biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta’sirida - aksincha, pastlab ketishi mumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning real munosabatlariga bog‘liq bo‘lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi mezonlarga, Ya’ni, uning o‘zi sub’ektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga bog‘liq tarzda shakllanadi. Masalan, maktabda bir fan o‘qituvchisining bolaga nisbatan ijobiy munosabati, doimiy maktovlari uning o‘z-o‘ziga bahosini oshirsa, boshqa bir o‘qituvchining salbiy munosabati ham bu bahoni pastlatmasligi mumkin. Ya’ni, bu baho ko‘proq shaxsning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, u sub’ektiv xarakterga egadir.
O‘z-o‘ziga baho nafaqat haqiqatga yaqin (adekvat), to‘g‘ri bo‘lishi, balki u o‘ta past yoki yuqori ham bo‘lishi mumkin.
O‘z-o‘ziga bahoning past bo‘lishi ko‘pincha atrofdagilarning shaxsga nisbatan qo‘yayotgan talablarining o‘ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e’tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, o‘qishda va muomala jarayonidagi muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo‘lishi mumkin. Bunday o‘smir yoki katta odam ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, atrofdagilardan chetrokda yurishga harakat qilishi, o‘zining kuchi va qobiliyatlariga ishonchsizlik qayfiyatida bo‘lishi bilan ajralib turadi va bora-bora shaxsda qator salbiy sifatlar va hatti-harakatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Xattoki, bunday holat suitsidal harakatlar, Ya’ni o‘z joniga qasd qilish, real borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib chiqarishi mumkin.
O‘z-o‘ziga baho o‘ta yuqori ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sir ko‘rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar tomonidan sunhiy tarzda bo‘rttirilishi, noo‘rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni chetlab o‘tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo bo‘ladigan psixologik holat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida shaxs hattoki, mag‘lubiyatga uchraganda yoki o‘zida nochorlik, o‘quvsizliklarni sezganda ham buning sababini o‘zgalarda deb biladi va shunga o‘zini ishontiradi ham (masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo‘lmaganida» kabi bahonalar ko‘payadi). Ya’ni, nimaiki bo‘lmasin, aybdor o‘zi emas, atrofdagilar, sharoit, taqdir aybdor. Bundaylar haqida bora-bora odamlar «oyog‘i yerdan o‘zilgan», «manmansiragan», «dimog‘dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, o‘z-o‘ziga baho realistiq, adekvat, to‘g‘ri bo‘lishi kerak.
Realistik baho shaxsni o‘rab turganlar - ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog va murabbiylar, qo‘ni-qo‘shni va yaqinlarning o‘rinli va asosli baholari, real samimiy munosabatlari mahsuli bo‘lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabul qilishga, o‘z vaqtida kerak bo‘lsa to‘g‘rilashga o‘rgatilgan bo‘ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar guruhi - referent guruhning roli katta bo‘ladi. Chunki biz kundalik hayotda hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari, maslahatlari, hattoki, maktab turib bergan tanbehlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent guruh real mavjud bo‘lishi (masalan, ota-ona, o‘qituvchi, ustoz, yaqin do‘stlar), yoki noreal, xayoliy (kitob kaxramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo‘lishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta’sir yoki tazyiq ko‘rsatish kerak bo‘lsa, ularning etalon, referent guruhini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, o‘z-o‘ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‘lib, uning mazmuni va mohiyati shaxsni o‘rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va ehzozlanadigan qadriyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Keng ma’nodagi yirik ijtimoiy jamoalar etalon rolini o‘ynashi oqibatida shakllanadigan o‘z-o‘ziga baho - o‘z-o‘zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy qadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sadoqat hislarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o‘zligini
anglash, o‘zi mansub bo‘lgan halq va millat mahnaviyatini kadrlash hislarini tarbiyalamoqda. Bu esa, o‘sha yuksak o‘z-o‘zini anglashning poydevori va muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. Demak, o‘z-o‘zini baholash - o‘z-o‘zini tarbiyalashning muhim mezonidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash omillari va mexanizmlariga esa, quyidagilar kiradi:

• 
  o‘z-o‘zi bilan muloqot (o‘zini konkret tarbiya ob’ekti sifatida idrok etish va o‘zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida);
  
• 
  o‘z-o‘zini ishontirish ( o‘z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orqali, ijobiy xulq normalariga bo‘ysundirish);
  
• 
  o‘z-o‘ziga buyruq berish (tig‘iz va ekstremal holatlarda o‘zini qo‘lga olish va maqbul yo‘lga o‘zini chorlay olish sifati);
  
• 
  o‘z-o‘ziga ta’sir yoki autosuggestiya (ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda o‘zida mahqul ustanovkalarni shakllantirish);
  
• 
  ichki intizom - o‘z-o‘zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har yerda o‘zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korreksiya qilish va boshqarish uchun zarur sifat.
  

Yuqoridagi o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik nuqtai nazardan o‘z- o‘zi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog alohida o‘rin tutadi. O‘z-o‘zi bilan dialog - oddiy til bilan aytganda, o‘zi bilan o‘zi gaplashishdir. Aslida bu qobiliyat bizning boshqalar bilan amalga oshiradigan tashqi dialoglarimiz asosida rivojlanadi, lekin aynan ichki dialog muhim regulyativ rol o‘ynaydi. Ye. Klimov bunday dialogning uch bosqichini ko‘rsatib o‘tadi.
1 - jadvalda shaxs ichki dialogining bosqichlari va har bir bosqichga xos bo‘lgan belgilar keltirilgan.