Мавзу: ёшлик даври ва унинг ўзига хос психологик хусусиятлари

1.3. Ijtimoiy faollik ёшлар faoliyatining asosi sifatida.
Шахснинг ёрқин ифодаланган хусусиятлари уни индивидуаллик сифатида бeлгилайди. Индивидуаллик шахснинг ақлий, иродавий, аҳлоқий, ижтимоий ва бошқа ўзига хос хислатларининг мажмуи орқали тавсифланиб ижтимоий фаолликни шакллантиради, инсонни бошқа инсонлардан ажратиб туради Inson individual тараққиётida mexnat, ўzaro ijtimoiy munosabatlar va bilimlarning roli bekiyosdir. Individual тараққиётni bularsiz tasavvur kilish mumkin emas. Ma’lumki, inson mexnat jarayonida shakllangan. Bolalarga yoshlikdan boshlab mexnatga nisbatan muxabbat uygotish, ijobiy munosabatni shakllantirish, ularda mexnat kilish ishtiyokini tugdirish, kattalar mexnatiga taklid kilish, kishilar mexnatini kuzatish, mustakil ravishda mexnat kilishga urgatish lozim. Faoliyat – odamni shaxs sifatida shakilantirish asosi xisoblanadi. Bola uyin, ўқиш va mexnat faoliyatiga kanday munosabatda бўлса, unda shu faoliyat asosida ijobiy va salbiy sifatlar shakllanishi mumkin. Ўқиш va uyinga ijobiy munosabat, ilmga intilishga kizikish, mexnatsevarlik kabilar bilan, salbiy munosabat esa ishyokmaslik, dangasalik uzini idora kila olmaslik kabilar shakllanishiga sabab buladi. Ўz burchini anglash nimadan boshlangan? Bolalar mexnat қilish orқali ўz burchini anglash, mas’uliyatni sezish, ўz- ўzini tuta bilish, ўzaro ҳамkorlik kilish, dўstlik, ўrtoklik kabi yuksak insoniy xislar shakllanadi. Bolalarni mexnat kilish bilan birga uning natijasidan, maxsulotidan foydalanishga ўrgatish muximdir…
Individual тараққиётda uzaro munosabat aҳамiyatlidir. CHunki uzaro munosabatlar jarayonida yoshlar fakatgina uz fikrlarini almashishgina emas, balki boshkalarning uziga xos xususiyatlarini, uning ijobiy va salbiy xislatlarini bilish va ularni uzining xislatlari bilan solishtirish, muomala madaniyatini tushunish kabilar bilan tanishadilar.
Bolalarni xayot uchun kerakli bilim, malaka va kunikmalar bilan kurollantirish lozim. Bola yoshiga xos бўлган bilimlarni egallashi, uni xayotga tadbik kilish va undan uz xayotida foydalanishi lozim.
Bogcha yoshi bilan kichik maktab yoshini uziga xos individual farklari xisoblanadi?Individual тараққиётning xar bir yosh davri uziga xos individual farklar bilan belgilanadi. (bogcha, maktab…) va xar bir yosh davri doirasida katta individul farklar bor. Bu birinchidan, xayot faoliyatida va tarbiya sharoitining individual variantlari natijasi. ikkinchidan,. tabiiy individual farklarning ( nerv sistemasi, tipologik xususiyatlar) natijasidir. Konkret xayot, faoliyat va ta’lim- tarbiyaning xar xil sharoitlarda бўлганi tufayli shaxsning individual xususiyatlari ҳам turlichadir….
Nima uchun ўқиш, bilim faoliyati тараққиётining muxim faktori xisoblanadi?
.Ўқиш, bilish faoliyati тараққиётning muxim faktorlaridan biridir. Ўқиш, bilim olish fan asoslarini aktiv, ongli, mustaxkam va sistemali ravishda egallashdan iboratdir. Bilim egallash, uzlashtirish bolaning, ukuvchining uyushgan bilish faoliyatidir. Bu faoliyat idrok, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarini ўz ichiga oladi. Ўқиш, bilim olish 3 faktorga boғlikdir .
1 Nimani ўқitishga;
2.Kim va қаnday ўқitishga;
3. Kimni ўқitishga;
SHuningdek, ўқиш jarayoni ўфuvchining ўziga xos xususiyatlariga ҳам uning psixik rivojlanishining ( aқliy, emotsional, irodaviy jixati ) individual xarakteristikasiga , unda ўқишga nisbatan karor topgan munosabatlarga, uning kizikish va xavaslariga boglikdir.
Ўқишga ijobiy munosabat bola dikkatini , kuzatuvchanligini anglash, tushunish, ularni xotirada saklash, fikrlash jarayonlarini shakllantiradi. Ўқишning turli boskichlarida analitik-sintetik faoliyatning umumiy konuniyatlarining umumlashtirish abstraktsiyalash rivojlanadi va ta’limni uzlashtirish komponetlariga boglikdir.
Ta’limni ўzlashtirishning komponentlari:
1. Ўқишga ijodiy munosabat kizikish, iroda xususiyatlari, dikkat bilan boglikdir 2. Uzlashtirishga xissiy munosabat, sezgi va idrok, kuzatuvchanlik, kurgazmalilik
3. Tafakkurda kayta ishlab chikarish.
4. Xotira .
Bular bilimlarni uzlashtirish va akliy тараққиёт faktoridir.
Bilim faoliyatisiz akliy тараққиёт ҳам bulmaydi. Ўқишning boshka faoliyatlardan farki ҳам shundaki , bunda bolalarning akliy kobiliyatlari usadi. Fikr yuritish jarayonlari aktivlashadi, akl sifatlari shakllanadi.
SHuningdek, ta’lim jarayonida shaxs fan asoslarinigina egallab kolmasdan, ular turli kunikma, malaka xosil kiladilar. SHaxs uz-uzini anglaydi, uzini baxolashga, tarbiyalashga urganadi, xarakter xislatlari, kobiliyatlari shakllanadi.
Axlokiy extiyojlarning tub moxiyati bu: 1) insonning axlokiyligi boshkalar bilan mulokotda bulishini ijtimoiy shart-sharoit mavjud bulishini; 2) indivdual ongning axlokiy tomonlarni shakillanishini ijtimoiy shart-sharoitdagi tarbiyaga boglikligi bilan belgilanadi. Va nixoyat, xayotning konkret xollarini xisobga olgan xolda axlokiy extiyojni xis-tuyguga, fikrlashiga boglikligi muximdir.
Axlokiy fazilatlarni namayon bulishi ijtimoiy burch tushunchasi bola ongiga kanday singdirilishiga boglik . Burch- bu jamiyat va jamoaning inson oldiga kuygan turli-tuman talablarini ifodalovchi tushunchadir. Ijtimoiy burch – keng ma’nodagi tushuncha bulib, bu odamiylik, vatanparvarlik burchi, kasb burchi, ota-ona oldidagi burchdir.
YOshlarning axlokiy fazilatlarini tarbiyalashda umuminsoniy va milliy boyliklardan foydalanish muximdir. CHunki umuminsoniy va milliy boyliklar ҳамda ularning shaxs shakllanishidagi roli aҳамiyatlidir. Milliy an’analar, urf-odatlarimizning tiklanishi milliy, umumbashariy va umumma’naviy kadriyatlarga asoslangan axlok normalarini yaratish va ularni bolalarimiz, yoshlarimiz ongiga singdirish orkali ularni jamiyatimiz uchun fidokor, bilimdon inson kilib tarbiyalashga asos bula oladi.
Milliy an’analar - xar bir xalkning ma’naviy xayotining maxsuli bulib, usha xalkning ijtimoiy fikri milliy an’analarni ularning ma’naviy extiyojiga aylantiradi. Milliy an’analar yoshlarda ijtimoiy ongni tarbiyalaydi, ularning xar tomonlama kamolga etgan inson bulib etishishida muxim urin tutadi. U shaxs xarakterini ijobiy tomonga shaklantirishda faol ishtirok etadi, yoshlar mafkurasiga psixologik ta’sir kiladi.
Yоshlar faolligini oshirishda ijtimoiy foydali faoliyat ҳам muxim rol uynaydi. CHunki u faollikning eng kulay sharti va vositasi xisoblanadi.
Ijtimoiy foydali faoliyat, mexnat tarbiya vositasi bulishi uchun:

• 
  Mexnatning uzi ijtimoiy foydali mexnat bulishiga;
  
• 
  ijtimoiy kiymatga ega бўлган foydali maxsulot mexnat natijasi bulishiga;
  
• 
  mexnat jamoa mexnati bulishiga;
  
• 
  u tashabusskor va ijodiy mexnat bulishiga;
  
• 
  mexnatda uz-uzini uyushtirish va mustakil faollik kursatishning xar xil shakllari kulanilishiga aҳамiyat berish kerak.
  

SHaxsning ma’naviy sifatlarini shakllantirishda ma’naviy ong va ҳулқ-atvor birligi muximdir. YOshlarni uz-uzini anglashi, yaxshi-yomon va adolatli-adolatsizlikni xis kilgan xolda uni uz-uziga tatbik kilishi, uzini tarbiyalash tarbiyaning psixologik mexanizmini tashkil kiladi.
Uz – uzini tarbiyalashda 4-ta vazifa nazarda tutiladi
uzida shaxsning ijobiy xislatlarini tarkkiy etirishga va uz ҳулқ-atvoridagi yomon tomonlardan xolis bulishga intilish.
Ukuvchiga uz shaxsiga tankidiy munosabatda bulishiga, uz ҳулқ-atvoridagi xususiyatlarini dikkat bilan va okilona tushunib olishida, uz kamchiliklarini yakkol kurishda, uz nuksonlarini faxmlab olishida yordamlashish.
Uz-uzini tarbiyalash rejasini tuzishda, shaxs ҳулқ-atvori xislatlarini kaysi xususiyatlarini tarakkiy ettirish, kaysisiga barҳам berish kerakligini aniklash.
Tarbiyachi uz-uzini tarbiyalashning okilona yullarini aniklashi.
Vatanparvarlikni shakllantirishda:
A) Ona-vatanga muxabbat, uni sevish, e’zozlashga urgatish.
B) Mustakil Uzbekiston tushunchasining moxiyatini ukuvchilar ongiga singdirish.
V) YOshlarni xalkimiz an’analariga, udumlariga, tili va madaniyati, ruxiyatiga xurmat bilan karashga urgatish.
G) Buyuk daxolarimiz koldirgan ma’naviy meroslarni asrab avaylash, ularning tarixini bugungi kun uchun aҳамiyatini idrok etish
D) YOshlarda soglom kuch, soglom tafakkur, iymon-e’tikodni uygotish
E) Vatan oldidagi mas’uliyat, millat manfaati uchun kurashning moxiyatini anglash.
J) Ukuvchilarda unib usgan yurtiga, voyaga etkazgan ota-onasiga va ta’lim-tarbiya bergan ustoziga ta’zim kilish malakasini shakllantirish
Ontogenezda shaxs maqsadli shakllanishining ma’lum bir qonunlarining o‘rnatilishi bolalar tarbiyasining ilmiy asoslari qurilishini ta’minlaydi va shu bilan birgalikda psixologik nazariyalarning rivojlanish bazasini tashkil etadi.
Psixologik bilimlarning asosiy sohasi sifatida psixologik tarbiyaning bosh tashkiliy jihati – bu ontogenezda shaxsning maqsadli faol shakllanishi mumkinligi haqidagi qoidadir.
Шахснинг ҳар томонлама ривожланиши битта мақсадга эга: ақлий, рухий ва эстетик тарбияни ўзаро боғлашдир. Ушбу ўзаро алоқа олимлар маънавий томонларни шакллантириш механизмининг бирлиги деб, атаганлар. Бу механизм бирлиги асосида тимсол мавжуд. Тимсолнинг ривожланишида табиий қобилиятлар ва ташқи дунёнинг таассуротлари асосий рол ўйнайди. Бу тимсолнинг шаклланиши иккита шароитдир, билиш томонидан тимсол вақти-вақти билан аниқ равшан бўлади, ирода томонидан эса, у ҳеч қачон тўлиқ, равшан даражага эга эмас