Mavzu: Fermentlar. Fermentlar faolligini boshkarish. Fermentlar ingibitorlari. Fermentlar kullanilishi. Tibbiy enzimologiya. Vitaminlar. Yog’da eruvchi vitaminlar. Tuzil

Vitaminlar klassifikatsiyasi

№	Harfli belgisi	Kasallikka qarshiligi	Kimyoviy nomi 1
Yog'da eruvcni vitaminlar
^A*	vitamin A	Antikseronaimik	Ketmol |
2.	Vitamin D	Antiraxitik	Kalsiferol
3.	Vitamin E	Antisteril, ko‘payish	Tokoferollar
4.	Vitamin К	Antigemorragik	Naftaxinon
buvda eruvcni vitaminlar
1.	vitamin b,	Antinevnt	1 lamin
2.	Vitamin B2	0‘sish vitamini	Riboflavin
3.	Vitamin B6	Antidermatit	Piri^oksiri
4.	Vitamin B12	Antianemik	Kobalamin
5.	Vitamin PP	Antipellagrik	Nikotinamid
~67~	Vitamin Bc	Antianemik	Folat kislota
7.	Vitamin B3	Antidennatit	Panfotenat kislota
8.	Vitamin H	Antiseborrey	BiofirT"
9,	Vitamin С	Kapillarlarni mustahkamlovchi	Askorbin kislota

Shuningdek, ba’zilari organizmda ma’lum miqdorda sinte- zlanadigan, vitaminlarga o‘xshab ta’sir etadigan, turli kimyoviy moddalar guruhi tafovut etiladi; odam va ba’zi hayvonlar uchun bu moddalar vitaminsimon moddalar deyiladi. Ularga xolin, lipoat kislota, vitamin B_I5 (pangamat kislota), orotat kislota, inozit, ubix- inon, paraaminobenzoat kislota, karnitin, linol va linolen kislotlari, vitamin U va qator qush, kalamush, jo‘ja, to‘qima boMaklari uchun o‘sish omillari kiradi.
Fiziologik ta’siri boyicha vitaminlami quyidagi guruhlarga bo 4ish mumkin:

1. 
   Organizmning umumiy rezistentligini oshiruvchi vitaminlar: В,, B₂, PP, A, C.
   
2. 
   Antigemorragik vitaminlar: С, P, K.
   
3. 
   Antianemik vitaminlar: B,₂, folat kislota. C.
   
4. 
   Antiinfeksion vitaminlar: A, C.
   

5. 
   Ko‘rishni boshqaruvchi: A, B₂, C.
   

Gipo-, giper- va avitaminozlar.
Organizamda vitamin balansi quyidagicha o‘zgarishi mumkin:
° yetishmaslik (manfiy balans);
⁰ ko‘payishi (musbat balans);
⁰ vitaminning qisman yetishmasligi - gipovitaminoz;
⁰ vitaminning ko‘p yetishmasligi - avitaminoz;
° bitta vitaminning yetishmasligi - monogipovitaminoz;
⁰ bir necha vitaminlaming yetishmasligi - poligipovitaminoz;
^e be'yordan oshib ketishi - gipervitaminoz.
Avitaminozlar-ovqat tarkibida qandaydir vitaminning boimas­ligi yoki so'rilishining buzilishi natijasida kelib chiqadigan kasallik. Gipovitaminozlar - ovqat tarkibida vitaminlaming kam qabul qilin- ishi yoki soi'ilishining pasayishi natijasida kelib chiqadigan kasal­lik. Alimentar a- va gipovitaminozlar ovqat tarkibida vitaminlam­ing boimasligi yoki kam saqlanishi natijasida vujudga keladi.

2. 
   Vitaminlaming kofermentlik vazifalari
   

Ko'pchilik fermentlarning katalitik funksiyasi ulaming tarki­bidagi kofermentlar bilan bogiiq. Ko'pchilik gidrolitik fermentlar bundan mustasno (proteazalar, lipazalar, ribonukleazalar).

Ferment aktiv markazining katalitik qismida joylashgan kofer- ment, kimyoviy guruh, atom va elektronlaming donor-akseptor vazifasini bajarib kimyoviy reaksiyalarda bevosita qatnashadi. Fermentlarda apofennent spetsifiklikni ta’minlaydi va substratni kimyoviy o'zgarish turiga javob beradi. Bitta koferment bir-necha xil apofermentlar bilan bogianishi va substratning turli xil kimyoviy o'zgarishlarida qatnashishi mumkin. Masalan, piridoksalfosfat qaysi apofennent bilan bogianishiga qarab transaminlanish yoki dekar­boksillanish reaksiyalarida qatnashishi mumkin. Kofermentlaming kimyoviy tabiati va fermentativ jarayonlardagi funksiyasi turlicha. Asosan kofermentlik funksiyasini suvda eruvchi vitaminlar bajaradi.

3. 
   Yog‘da eruvchan vitaminlar
   

Ushbu sinf vitaminlariga A, D, E, К vitaminlar kiradi.
Vitamin A - retinol, antikseroftalmik vitamin. Vitamin A karotin hosilalari guruhiga kiradi. Ulardan eng muhimlari: retinol va uning sirka (retinolasetat) hamda pal'mitin kislotalari (retinil- palmitat) bilan hosil qilgan efirlari, retinal(retinolning aldegidi) va retinat kislotalardir. Vitamin A toza preparatlari - bu tiniq sariq rangli yopishqoq yogiar yoki och sariq rangli ninasimon kristallar ko‘rinishida bo‘lib, organik erituvchilar va yog‘larda yaxshi eriydi. Vitamin ultrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanadi va havo kisloro- di bilan oksidlanadi. Ulami oksidlashdan vitamin С va vitamin E saqlaydi. Hayvolardan olingan oziqalarda ko‘proq retinal-palmitat va retinol-asetat bo‘lsa, o‘simlik mahsulotlarida esa A provitamin- lar (karotinsimonlar, asosan faol p karotin) bo‘ladi.




Retinal


Retinat kislota

• 
  Vitamin A ga eng boy mahsulotlardan birinchi o‘rinda tuxum, sariyog⁴, qaymoq, hayvonlar va baliqlamingjigari; ikkinchi o⁴rinda esa -sabzi, shaftoli, pomidor hamda boshqa meva va sabzovotlar turadi. Qonda vitamin A me’yoriy miqdori 30-70 mkg/100 ml (1,05-2,44 mkmol), karotinsimonlamiki esa 80-230 mkg/100 ml
  

(1,5—4,6 mkmol). Qondagi retinolning miqdori 20 mkg/100 ml past boMishi organizmni vitamin A bilan yetarli ta’minlamaganligini ko‘rsatadi. Bir kecha-kunduzli ehtiyoj: 1-2,5 mg vitamin A yoki 2-5 mg p - karotinga to‘g‘ri keladi. byorugMikni pigment bilan fotokimyoviy absorbsiyasi (11-sis-retinal fotoizomerlanishi, trans- retinal va opsin dissosiatsiyasi, pigmentning rangsizlanishi),
° pigment o‘zgarishiga javoban nerv impulsining hosil boMi­shi (mahalliy membrana depolarizatsiyasi, elektr impulsining hosil boMishi va uning new tolasi bo^yicha tarqalishi),

• 
  
  
  11-sis- ll-trans- izomerlaiiish
  birlamchi pigmentning regeneratsiyasi yorug‘da retinalizo- meraza ishtirokida, qorongMda - trans-retinol, sis-retinol, 11-sis- retinal ishtirokida, opsin bilan ta’sir etish va rodopsinning hosil boMishi. Fermentlari: retinoldegidrogenaza va retinalizomeraza) (19.1-rasm).
  

Opsin


Ю1




H