Mavzu: G`allaning qo`ng`ir zang kasalligi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

Bug‘doy zang kasalliklarining ob-havoga talablari
(Roelfs, Singh, Saari,1992)

Kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning rivojlanish fazalari	Harorat, OS			Yerug‘lik -ning ta’siri	Erkin suv (shabnam, yomg‘ir) zarurligi
	Minumum	Optimum	Maksimum
Sariq zang
Uredinospora o‘sa boshlashi	0	9-13	23	Oz	Shart
Uredinospora o‘sishni davom ettirishi		10-15		Oz	Shart
Apressoriy rivojlanishi	Sariq zang sporalari hosil kilmaydi
To‘qimaga kirishi	2	8-13	23	Oz	Shart
To‘qimada o‘sishi	3	12-15	20	Baland	Yo‘q
Yangi sporalar hosil qilishi	5	12-15	20	Baland	Yo‘q

Bu kasallik bahor seryog‘in va salqin kelgan yillari avj oladi, asosan bahorda va yozning birinchi yarmida. Oraliq o‘simligi aniqlanmagan.

O‘zbekiston viloyatlarida rayonlashtirilgan va 1999 yil nav

tanlovida qatnashgan bug‘doy navlarida sariq zang kasalligining rivojlanishi darajalari, %
(O‘RFA Genetika va eksperimental biologiya instituti ma’lumotlari)

Bug‘doy navlari	Kuzatuv nuqtalari soni	Sariq zang kasalligini rivojlanish darajalari, %		Nav chidamliligi haqida dastlabki xulosa*
1	2	3		4
Yumshoq bug‘doy
Alena	1	20		Chidamli
Albatros	1	30-40		Chidamsiz
Bezostaya- 1	1	50-60		O‘ta chidamsiz
Gorlitsa	1	90-100		O‘ta chidamsiz
Dallas	2	10-15		Chidamli
Dobriya	2	70-&0		O‘ta chidamsiz
Demetra	1	15-20		Chidamli
Do‘stlik	1	0-10		O‘ta chidamli
Yonbosh	1	15-20		Chidamli
Jahongir 660	2	40-50		Chidamsiz
Zimorodok	1	6-10		O‘ta chidamli
Intensiv	2	40-50		Chidamsiz
Knyajna	1	5-10		O‘ta chidamli
Kroshka	1	25		O‘rtacha chidamli
Kupava	1	25-30		O‘rtacha chidamli
Marjon	1	5-10		O‘ta chidamli
Ofeliya	2	70-80		O‘ta chidamsiz
Pobeda	1	20-30		O‘rtacha chidamli
Polovchanka	2	5-10		O‘ta chidamli
Russo	1	35		Chidamsiz
Rufa	1	10-15		Chidamli
Sanzor 4	4	70-80		O‘ta chidamsiz
Sanzor 8	4	70-80		O‘ta chidamsiz
Skifyanka	3	50-60		O‘ta chidamsiz
Suvasan	1	10-15		Chidamli
Tribor	1	0-10		O‘ta chidamli
Ulug‘bek 600	4	0-10		O‘ta chidamli
Umanka	1	10		O‘ta chidamli
Unumli bug‘doy	2	70-80		O‘ta chidamsiz
O‘zbekiston 1	2	70-80		O‘ta chidamsiz
SHerdor	2	60-70		O‘ta chidamsiz
Ertapishar	1	60-70		O‘ta chidamsiz
Yuna	5	70-80		O‘ta chidamsiz
Qattiq bug‘doy
Aleksandrovka	1		25-30		O‘rtacha chidamli
Baxt	1		25-30		O‘rtacha chidamli
Leukurum 21	1		25-30		O‘rtacha chidamli
Makuz 3	1		10		O‘ta chidamli
Makuz 7	1		5-10		O‘ta chidamli

Ishlatilgan shkala:
rivojlanish darajasi: 10 % dan kam -o‘ta chidamli
11-20 % - chidamli
21-30 % - o‘rtacha chidamli
31-50 % - chidamsiz
50 % dan ko‘p -o‘ta chidamsiz
Zamburug‘ kuzgi ekinlar to‘qimasida urediniomitseliy shaklida qishlaydi.
Qarshi kurash: xuddi qo‘ng‘ir zang kasalligiga qarshi kurashgandek.
Sulining tojli zang kasalligi
Puccinia coronifera
Bu kasallik asosan sulida bo‘ladi, biroq yovvoyi g‘allagulli o‘simliklarda ham uchraydi. G‘alla o‘simliklari bargining ustki tomonida yozgi sporalarining qovoq rang yumaloq shaklli yostiqchalari hosil bo‘ladi. G‘alla o‘simliklarining o‘suv davri oxirida kasallikni barg po‘sti bilan qoplangan qora yostiqcha shaklidagi teleytosporali qishki stadiyasi hosil bo‘ladi.
Bu kasallikni qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ning oraliq o‘simligi Rhamnus cathartica degan itjumrut butasidir. Zamburug‘ ang‘iz va somonlarda teleytosporalar holida qishlaydi, bu kasallik oraliq o‘simliklarda hosil bo‘ladigan etsidiosporalari orqali g‘alla o‘simliklariga tarqaladi va sulini zararlaydi. Urediniobo‘shliqlar bargning ustki tomonida barg qo‘ltig‘ida cho‘zinchoq pushti tusli yostiqchalar hosil qiladi. Urediniosporalari yumaloq sariq tukchali. Shuning uchun ham bu kasallik "tojli" zang kasalligi deb nomlangan. O‘simlik bargiga tushgan urediniosporalar o‘sib labchalar orqali barg to‘qimasiga kirib va shu yerda rivojlanib mitseliy hosil qiladi. 8-13 kundan keyin barglarda yangi urediniobo‘shliqlar hosil bo‘ladi, bularda ko‘plab urediniosporalar paydo bo‘ladi.
Optimal harorat 18-21 °C daraja hisoblanadi, inkubatsion davri 8-9 kunda o‘tadi sutli pishish vaqtiga borib qoramtir tusli bo‘shliqlar hosil bo‘ladi, bularda qora tusli teleytosporalar yetishadi. Bular bulavkasimon ikki hujayrali bo‘ladi, uchi tomonida shoxsimon o‘simtasi bo‘ladi. Bahorda teleytosporalar o‘sib bazidiospora hosil qiladi, bular oraliq o‘simliklarni zararlaydi.
Qarshi kurash:
Oraliq o‘simligini yo‘qotish, sulini erta muddatlarda ekish, fosforli va kaliyli o‘g‘itlardan foydalanish, chidamli navlar ekish.
Javdarning qo‘ng‘ir zang kasalligi
Puccinia dispersa
Javdarning bu kasalligi hamma joyda tarqalgan, fakat javdarni zararlaydi va o‘zining rivojlanishi bilan bug‘doyning ko‘ng‘ir zang kasalligiga o‘xshaydi. O‘simlikning bargida, barg qo‘ltig‘ida sariq qo‘ng‘ir, tartibsiz joylashgan urediniobo‘shliqlar hosil bo‘ladi. O‘suv davrida bir necha avlod beradi. Javdar pishish davriga borib barglarni orqa tomonida ko‘plab teleytobo‘shliqlar hosil qiladi. Bu teleytobo‘shliqlar epidermis bilan qoplangan bo‘ladi, qoramtir hoshiyali bo‘ladi. Bularda hosil bo‘ladigan teleytosporalar shu yil kuzda o‘sib chiqish qobiliyatiga ega.
Hosil bo‘lgan bazidiosporalari avgust-sentabr oylarida valovik va krivotsvet degan yovvoyi o‘simliklarni zararlaydi, bularda ko‘plab etsidiyasporalar hosil bo‘ladi. Bu sporalar javdar maysalarini zararlash qobiliyatiga ega. Ammo etsidiyasporali davri unchalik ahamiyatga ega emas, chunki kuzga borib yetarli darajada ko‘plab urediniosporalar hosil bo‘ladi. Zamburug‘ mitseliy va urediniospora holida kuzgi javdar to‘qimasida qishlaydi.
Qarshi kurash: Bug‘doyning qo‘ng‘ir zang kasalligiga qanday kurashilgan bo‘lsa shunday kurashish lozim.


Arpaning pakana bo‘yli zang kasalligi
Arpa ekiladigan hamma joyda tarqalgan, erta bahorda ekilgan arpada kasallik kech paydo bo‘ladi, asosan arpani sut yoki mum pishish davrida, ammo kuzgi arpada kasallik erta paydo bo‘ladi, hatto unib chiqqan maysalarini zararlaydi. Kasallik alomatlari bargda va barg qo‘ltig‘ida och-sariq tusli, tartibsiz joylashgan bo‘shliqlarda uredinalar hosil qiladi, keyinchalik barglarni orqa tomonida, barg qo‘ltig‘larida mayda qora yostiqchalar - teliylar hosil qiladi . Bu kasallikni ikki uyli zamburug‘ - Puccinia hordei otth. (P. simlex Eriks et Henn: P. anomala Rostr.) qo‘zg‘atadi.
Etsidiyasporalari qush tili (ptitsemlechnik)ning har xil turlarida hosil bo‘ladi. Urediniosporalari va teleytosporalari arpada hosil bo‘ladi. Urediniosporalari sharsimon yoki keng ellips shaklida sarg‘ish tusli, och – qo‘ng‘ir rangli, tukli po‘stloqli. Teleytosporalari esa bir va ikki hujayrali, qo‘ng‘ir tusli, uzunchoq shaklda.
Urediniosporalari Puccinia hordei bir tomchi suv bo‘lgan vaqtda havo harorati 10-25 °S bo‘lganida o‘simlikni zararlash qobiliyatiga ega.
Inkubatsion davri 7-8 kunga teng. Teleytosporalari tinchlik davrini o‘tganidan keyin o‘sib bazidiosporalar hosil qiladi.
Zang kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar orasida bu turi kam zararli hisoblanadi. Asosan kasallikning bu turi qush tili o‘simligi tarqalgan joylarda, kuzgi va bahorgi arpa ekiladigan hududlarda ko‘proq uchraydi. Zamburug‘ etsidiya davrisiz ham rivojlana oladi. Urediniosporali davrida kuzgi arpa va to‘kilgan donlardan unib chiqqan o‘simliklarda ham yaxshi qishlab chiqadi.
Qarshi kurash: Sifatli urug‘ ekish, urug‘larni ekishdan oldin kimyoviy preparatlar bilan dorilash, oraliq o‘simliklarni yo‘qotish, yuqori agrotexnika, shudgor, o‘simlik qoldiqlarini yo‘qotish, urug‘ to‘kilishiga yo‘l qo‘ymaslik, vegetatsiya davrida Tilt - 0,5 l/ga, Bayleton - 0,5 l/ga ishlash.
III. Xulosa
G‘allagulli ekinlarning bu kasalligi shimoliy Kavkazda, Kavkaz ortida, Markaziy Osiyoda, Altay o‘lkasida, Ukraina va Belorussiyada uchraydi.
Bahorda kasallik alomatlari pastki barglarda, keyinchalik ustki barglarda paydo bo‘ladi. Gullash yoki sut pishish vaqtiga borib bargning asosiy ko‘pchilik qismi sarg‘ayadi, quriydi va to‘kilib ketadi. O‘simliklar ko‘proq va tez kasallanganida dalaning rangi ancha o‘zgaradi. Bu kasallik boshoqda paydo bo‘lsa, ancha zararli hisoblanadi, don to‘lmaydi, don puch bo‘ladi va yengil bo‘lib qoladi.
Bu bug‘doy, arpa va yovvoyi g‘allagulli o‘simliklarning Markaziy Osiyoda eng ko‘p tarqalgan kasalligidir. Bunda o‘simlikning barglarida ba’zan poyasida, boshog‘ida va donida och sariq rangli dog‘ yostiqchalari (urediniosporali stadiya) hosil bo‘ladi. Bu dog‘ yostiqchalari keyinchalik barg epidermisi bilan qoplangan qora yostiqchalarga (teleytosporali stadiyaga) aylanadi. Yostiqchalar qator -qator nuqtali chiziqlar shaklida joylashadi.
Urediniosporalari 100 % namlikda 1 dan 25 °C darajagacha bo‘lgan haroratda unib chiqadi, ammo 11-13 °C darajali harorat ularning unishi uchun eng qulay bo‘lib hisoblanadi. O‘simlikni zararlashdan boshlab to urediniosporalar hosil bo‘lguncha 10-15°S darajali haroratda kasallikning inkubatsion davri 10-11 kunga cho‘ziladi.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. B¢riev X.Ch., Abdiºayumov Z.A. Sabzavotchilik. – T.: Bioekosan, 2008.

2. Bilay V.I. Fuzarii. – Kiev: Naukova dumka, 1977.
3. Bilay V.I. Osnovы obщey mikologii. – Kiev: Vыsshaya shkola, 1980.
4. Bilay V.I., Gvozdyan G.I., Skripal I.T i dr. Mikroorganizmы vozbuditeley bolezni rasteniy. – Kiev: naukova dumka, 1988.
5. Volkov S.M., Zimin L.S., Rudenko D.K., Tupenevich S.M. Albom vrediteley i bolezney selskoxozyaystvennыx kultur. – M.: Selxozgiz, 1955.
6. Gaponenko N.I., Axmedova F.T, Ramazanova S.S. i dr. Flora gribov Uzbekistana T. I Muchnistorosyanыe gribы. – T.: Fan, 1983.
7. Gorlenko M.V. – Bakterialnыe bolezney rasteniy. – M.: Vыsshaya shkola, 1966,
8. Mirxoliºov T., Saidx¢jaeva M., Ayx¢jaeva N., Abdiºayumov Z. Don va don maμsulotlarini saºlash. – T.: Meμnat, 2004.
9. Muxammadxonov S., Jongurazov F. ¡simlikshunoslikka oid ruscha-¢zbekcha izoμli lu¾at. – T.: Meμnat, 1989.
10. Natalina O.B. Bolezni yagodnikov. – M.: Kolos, 1963.
11. Nurmuxamedov D.N., Zoμidov M.M., Karimova M.X., ªosimova N.T., T¢raev U.M. “¡zbekiston Respublikasi ºishloº x¢jaligida ishlatish uchun ruxsat etilgan pestitsidlar va agroximikatlar r¢yxati”ga º¢shimchalar. – T., 2008.
12. Pashchenko V.Z., Pashchenko K.V., ªodirov X Bo¾ va tokzor zararkunandalari μamda kasalliklariga ºarshi kurash choralari. – T.: ¡zbekiston, 1976.