Mavzu: ibtidoiy madaniyat

2.bob. Ibtidoiyjamiyat tuzimida san’at

2.1. Ibtidoiy san’at
San`at ijtimoiy ong shakillaridan biri bo`lib ibtidoiy jamiyat tarixining tongida emas, balki ancha kеyinroq vujudga kеlgan, dеgan fikr kеng tarqalgan. Lеkin ibtidoiy san`atning kеlib chiqishi masalasi haqida olimlar orasida kuchli tortishuvlar mavjuddir. Olimlarning bir guruhi san`atni dinga, afsungarlikka va totolizimga bohlaydilar. Olimlarning boshqa bir guruhi «san`at uchun» dеgan mantiqsiz nazariyaga yopishib olib, san`atni kishilik jamiyati hayotidan ajratib qo`yishga urindilar va urinmoqdalar. Ibtidoiy san`at va uning kеlib chiqishini tushunishida. G. V. Plеxanovning «Adrеssiz xat» maqolasi muxim axamiyatga egadir. Kеyingi vaqtda yer kurrasining turli joylaridan kishilikning ibtidoiy davriga mansub bo`lgan ko`pgina san`at obidalari topildi.
Ilg`or fikrli olimlar ibtidoiy san`atning barcha turlari o`z moxiyati va mazmuni bilan shak-shubxasiz insonning mehnat faoliyati bilan uning izchil tafakkuri, kayfiyati va fikr-muloxazasi bilan bohliq ekanligini ta`kidlaydilar. Ibtidoiy san`atning vujudga kеlishini o`ziga xos shart-sharoiti bo`lib, ibtidoiy kishilarning ongi ma`lum darajaga еta boshlagach vujudga kеla boshlagan. Ibtidoiy san`at to`satdan, birdaniga vujudga kеlmagan albatta. U mеhnat jarayonida vujudga kеldi va rivojlanib kamol topdi. Million, nеcha yuz ming yillar davomida ibtidoiy insonning ongi tafakkuri mеhnatda bo`lgan munosabati, malakasi rivoj topdi va o`zgardi. Bu hol o`z-o`zidan ibtidoiy san`atning vujudga kеlishi uchun zamin xozirlagan edi.San`atning vujudga kеlishi kishilik madaniyati tarixida olg’a tashlagan katta qadam edi.
Arxеologik qazilmalardan shu narsa-ayonki kishilikning ibtidoiy to`da davrida san`at, din va ma`naviy-madaniyat mavjud bo`lmagan. Ma`naviy madaniy, uning bir turi hisoblangan san`at kishilik jamiyatning ancha kеyingi bosqichida urug`chilik tuzumining shakillana boshlagan. Chunki bu vaqtga kеlib odamlar tafakkur, til, atrofni bilish, narsalarni farqlash, qurol ishlash, uy-ro`zg`or buyumlarin i tayyorlashda ma`lum darajada muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ibtidoiy san`at hazirgi zamon kishisiga oddiy ko`rinadi. Lеkin ibtidoiy inson tomonidan yaratilgan ilk san`at ko`p qirrali bo`lib, tosh, loydan ishlangan odam xayvon xaykalchalar oxra bilan chizilgan rasmlar, toshga, suyakka va boshqa buyumlarga, o`yib chizilgan xilma-xil rasmlar ibtidoiy san`atning eng dastlabki namunalari xisoblanadi. Bu jihatdan qora, qizil, sariq, yashil bo`yoqlar bilan chizilgan mamont, yovvoyi ot, arslon, fil, bug`i, yovvoyi echki, karkidon yovvoyi sigir, buqa to`ng`iz kabi boshqa yovvoyi xayvon va narsalarning tasvirlari ayniqsa diqqatga sazovordir.
Tosh asrining so`nggi bosqichlarida, ayniqsa mеzolit (o`rta tosh asri) davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san`atning Altamira, Nio, Uch barodari, Pinеdеl, Saxro Kabir, Kapova g`ori, Lеna, Еnisеy, Ob, Amur, Alyaska, Saxalin, Mo’g’uliston, O`zbеkistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shaxta g`ori, Bittik chashma, qirhizistondagi Sari-jaz va yer yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrda oxaktosh, myergеl kabi yumshoq toshlardan ba`zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo`lgan. Yer yuzining turli joylaridan, xususan sobiq SSSR dagi Gagarino, Kostyonka, Malta va boshqa yerlaridan topilgan xaykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri ayniqsa rеalistik tarzda bo`lib, ularning onalik va jinsiy bulgilari ayniqsa bo`rttirib ko`rsatilgan. Lеkin tosh asridagi rassomlardan ko`p narsa kutib bo`lmas edi albatta. U davrda ishlangan qoya tosh suratlari odam xaykalchalari o`zining saddaligi bilan ajralib turardi. Lеkin ijodiyotning eng dastlabki ilk namunasi va tasviriy san`at sohasidagi dastlabki qadam edi. Uning madaniy-tarixiy ahamiyati ham shunda edi.
Bu xol kеyingi davr tasviriy san`ati uchun dastlabki poydеvor toshi xisoblanadi.qo`shiq ertak, muzika, maqol va xalq ijodiyotining boshqa turlari ibtidoiy san`atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo`shiq ertak, maqol, matal va boshqalarning vujudga kеlishi ham kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi. San`atning xilma-xil turlari singari xususan muzika ham mеhnat jarayonida vujudga kеlganligi shak-shubhasizdir. XIX asrning oxirlarida yashagan nеmis Karl Byuxer muzika mеhnat jarayonida paydo bo`lgan, dеgan nazariya yaratdi.
2.2. RITUAL - Ibtidoiy dunyoqarashni obektivlashtirish shakli.
Ibtidoiy, arxaik jamiyatlarga xos mifologik-muqaddas dunyoqarashning alfa va omegasi marosimdir. Uning prizmasi orqali tabiat vaijtimoiy hayotda odamlarning harakatlari va harakatlariga, shuningdek, atrofdagi dunyoning turli hodisalariga baho beriladi. Zero, marosim to'g'ridan-to'g'ri berilganlik sifatida boshdan kechiriladi, u inson mavjudligining chuqur ma'nolarini aktuallashtiradi. Ritual - bu dunyoning mavjudligini ta'minlash va shu bilan ekstremal sharoitlarda jamoaning omon qolishini ta'minlash uchun dunyoni yangilashning asosiy vositasi. Bu erda asosiy narsa shundaki, ritual inson faoliyati hodisaga taqlid qilish tamoyiliga asoslanadim tabiat - ular tegishli marosim ramziy ekvivalentlari yordamida takrorlangan. Ibtidoiy davrda marosim inson ijtimoiy mavjudligining asosiy shakli va inson harakat qobiliyatining asosiy timsoli edi. Undan keyinchalik ishlab chiqarish-iqtisodiy, ma'naviy-diniy va ijtimoiy faoliyat rivojlandi.
Ritual biokosmik ritmlarni kuzatish jarayonida olingan tabiat qonunlari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi juda muhimdir. Ritual uchun rahmatarxaik va an'anaviy jamiyat odami o'zini kosmos va kosmik ritmlar bilan uzviy bog'liqligini his qiladi. Arxaik davrda inson koinot qonunlari namoyon bo‘lishining eng yuqori shakli sifatida amaliyot va ijtimoiy hayot tajribasini umumlashtirish tufayli cheksiz dialektikani, koinot taraqqiyoti mantiqini “idrok etdi”. Arxaik marosimda ibodat, ashula va raqs bir- biri bilan chambarchas bog'langan. Raqsda odam yomg'ir yog'ishi, o'simliklarning o'sishi va xudo bilan birlashishi uchun turli xil tabiat hodisalariga taqlid qilgan.
Doimiy taqdirning noaniqligi, dushmanga yoki xudoga bo'lgan munosabatdan kelib chiqqan ruhiy stress, raqsda chiqish yo'lini topadigan o'ziga xos vosita impulslariga olib keldi. Ritualning raqs ishtirokchilari o'zlarining vazifalari va maqsadlarini anglashdan ilhomlanganlar, masalan, shaman raqsi kasallik ruhi bilan aloqani ta'minlashi kerak edi, totemlar sharafiga raqsga farovonlik olib kelishi kerak edi. Klan, urush raqsi qabila a'zolari o'rtasida kuch va birdamlik tuyg'usini kuchaytirishi kerak edi. Umuman olganda, bu muhimjamoaning barcha a'zolari marosimda ishtirok etdilar, u inson ixtiyorida bo'lgandunyoni idrok etish va tajriba qilishning barcha vositalarini - ko'rish, eshitish, hidlash, teginish, ta'm va hokazolarni faollashtirdi, ular keyinchalik san'at, falsafa va fan sifatida paydo bo'ldi. institutsional spekulyatsiy. Ma'lumki, madaniyatning mazmuni inson ijodiy faoliyatining mahsuli bo'lib, uning turli ko'rinishlarida faoliyatning barcha turlari xulq-atvor tizimini tashkil qiladi va ayni paytda ushbu tizim tomonidan tashkil etiladi. Binobarin, butun madaniyatni etologiya nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Inson xulq-atvorining xilma-xil tizimi o'zining paradoksalligi bilan uni atrofdagi dunyodan ajratib turdi, unga tabiatga to'liq bo'ysunish holatidan chiqib ketishga va uning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o'z borligining universal dinamik kanonini yaratishga imkon berdi.ijtimoiy va mafkuraviy jihatlari. Hayvonlar va odamlar etologiyasiga oid asarlardan urf- odatlarning shakllanishi va rivojlanishida xulq-atvor qanday muhim rol o'ynashi ma'lum. Marosimlar tizimining o'zi katta darajada xatti-harakatlar tizimini ma'lum bir tilda o'zgartirilgan shaklda takrorlaydi. Bu etologik tizim insonning tabiat va jamiyatdagi yo`nalishini belgilab beruvchi o`ziga xos universal tizim sifatida mif tizimini vujudga haqida so‘z boradi.
Shu bilan birga, unda fetishlashtirilgan va totem belgilari bilan belgilangan sehrli ahamiyatga ega yetakchilarning shaxsiylashtirilgan, qabilaviy
kultlar paydo bo'ldix xudolar, totem hayvonlari va boshqalar. Belgilar dunyosining markazini doimo omon qolish uchun buyuk kurashning eng muhim ishtirokchilari sifatida ko'rilgan va "asosiy xudolar" sifatida qabul qilingan ajdodlarga sig'inish egallagan. Neolit davrida sehr-jodu asosida kult tizimlari shakllangan. M.Xollingsvort shunday yozadi: «Ko‘p sonli jamoalar o‘zlarining juda murakkab diniy marosimlari bilan vujudga kelgan. Turkiyaning janubida, Chatal Guyukda olib borilgan qazishmalar, shubhasiz, miloddan avvalgi 6000 yillarni isbotlaydi. kult bilan bog'liq #marosimlar bajarilganmuqaddas buqa (dumaloq) va ibodatxonalar joylari uning shoxlari bilan bezatilgan. Evropaning turli burchaklarida odamlar turli xil xudolarga sig'inishgan, ularning sharafiga turli marosimlar o'tkazilgan. Dehqonchilik uchun issiqlik va quyosh nurining ahamiyati quyoshga sig'inadigan ko'plab jamoalarning paydo bo'lishini keltiradi. Mif tizimida shaxsning g’oyalari qat’iy va tartibga solinadilekin tevarak-atrof haqida, olamning asosiy muammolari aniqladi.
Keling, ibtidoiy madaniyatga xos bo'lgan pralogik tafakkur va rituallashtirilgan xulq-atvorning fundamental shakllanishini aniqlaylik. Fetishizm (portdan, feitico - talisman) - e'tiqodTanlangan tabiiy ob'ektlar yoki sun'iy ravishda yaratilgan narsalarning g'ayritabiiy, mo''jizaviy xususiyatlariga (kamroq - o'simliklar, hayvonlar va hatto odamlar), ikkalasining proto-ramzlarga aylanishi, yashirin va mo''jizaviy tarzda urug' va qabila hayotining muhim daqiqalariga foydali ta'sir ko'rsatadi. . Bunday ezoterik proto- ramzning misoli avstraliyalik aborigenlarning churingasidir.
Churinga - avstraliyalik qabilalar orasida, ularning fikricha, g'ayritabiiy narsalar bilan ta'minlangan muqaddasnarsaxususiyatlari va go'yoki bir guruh yoki shaxsning farovonligini ta'minlaydi. "San'atning ilk shakllari" kitobida biz o'qiymiz: "Churingi avstraliyaliklar tomonidan chuqur hurmatga sazovor bo'lgan, ajdodlar va qabilalarning tirik a'zolarining ruhlari ular bilan bog'langan, churingilar juftlik, ikkinchi tana kabi bo'lgan, ular tasvirlangan. ularni spirallar, konsentrik doiralar va boshqa mavhum belgilar orqali afsonaviy qahramonlar va totemik ajdodlar qilmishlari yashiringan joylarda saqlangan va faqat balog'atga etgan yigitlarga ko'rsatilgan.va o'tish marosimlarini o'tganlar va ularning yo'qolishi qabila uchun eng katta baxtsizlik hisoblangan. Churinga, mohiyatan, muayyan shaxsning muqaddas qiyofasi, uning tashqi ko'rinishining emas, balki totemik mohiyatining tasviridir. Boshqa avstraliyalik jamiyat o'zining sehrli tafakkuri bilan hali bilmas edi. Qadimgi va o'rta asrlarda Belarusiyada muqaddas toshlar sig'inish hisoblangan.muayyan hududiy jamoalar chegaralaridagi rahbarlar va knyazlar kuchini ramziy qiladi.
Mahalliy tadqiqotchilar S.Tokarev va V.Meletinskiylar “Dunyo xalqlari miflari” asarida mif haqida shunday yozadilar: “Tabiiy va gayritabiiylikni ajrata olmaslik, qarama-qarshilikka befarqlik, mavhum tushunchalarning sust rivojlanishi, hissiy konkret xarakter. , metafora, emotsionallik - ibtidoiy tafakkurning shu va boshqa xususiyatlari mifni juda o'ziga xos ramziy (belgi) tizimga aylantiradi.shu nuqtai nazardan butun dunyo idrok etilgan va tasvirlangan. Arxaik tafakkurning bu xususiyatlari fikrlashning o'zi inson xotirasida qayd etilgan bilimlardan foydalanish orqali amalga oshirilishi bilan bog'liq bo'lib, u fazoni afsonaviy idrok etishdan ajralmas bo'lgan vaqtni, predmetni uyg'unligi bilan sababiy bog'liqlikni anglatadi. ob'ekt. Ibtidoiy va an'anaviy madaniyatlar haqidagi to'plangan bilimlar eng qadimgi davr insoni hayotida afsonaning muhim rolidan dalolat beradi.
Tasviriy san'atda tosh davri odami Ammo bunday tavsif to'liq bo'ladimi? Masalan, biologiyada ko'plab olimlar tirik mavjudotning ishlashini fizika va kimyo nuqtai nazaridan tasvirlash mumkinligi haqidagi xuddi shunday mazmunli bayonotdan voz kechishdi. Qadimgi mifning ikkita asosiy vazifasi - makon va vaqtni zabt etish. Bu shuni anglatadiki, madaniyat mavjudligining boshidanoq uning mazmuni mif tomonidan belgilanadi, bu esa inson ijodining o'zlashtirishga bo'lgan asosiy intilishi bilan uzviy bog'liqdir.makon va vaqt va ularni yengish. Makon va zamon haqidagi g`oyalar dastlab marosimlar bilan chambarchas bog`liq bo`lgan mif syujetlarida ifodalangani bejiz emas. Qadimgi odam g‘or devorlarini yoki tosh yuzasini turli xil tasvirlar bilan qoplaganida, u o‘zining mifologik ongida makon va vaqtni o‘zlashtirgan.