Mavzu: Insoniyatning madaniy yuksalishi va falsafiy tafakkur taraqqiyoti. Reja

Xassos shoir zaxmatkash, garib, etim va kashshok kishilarga mexr shafkat va shafoat kuzi bilan karadi. Kishilarni mexr–shafkatli va diyonatli bulishga chakirdi. A. YAssaviy uz davrining farzandi sifatida islom dini mafkurasi va shariat axkomlarini tasavvuf sulularini chuqur va xar tomonlama egaladi. U bu davri saviyasidan ilgarilab ketdi va YAssaviy taraqqiyotiga asos soldi. Ulug mutafakkir ishi xakikat, diyonat, kanoat va adolat singari masalalarda islom dining mukaddas akidalariga tayanib ijod kildi.
Oliy xakikat–vujudi mavjud (ollox) bilan mulokot, unga iltijo kilish sifatida aks etadi. YAssaviy illoxiy ishknigina tan oladi. Inson ana shu ishkka intilsa pok diyonatli va komil bula oladi. Ana shundagina u badnafislik va joxillikdan kutilishi mumkin. Nafs insonning botiniy dushmani ekanligini, inson xayotidagi eng mashakkatli kurash nafsni taslim etishga qaratligan kurashligini, nafsga maglub shox kul, nafsni engan garib esa shoxdir.
Nafs yuliga kirgan kishi rasvo bulur.
Yuldosh yozib, toyib tuzib gumrox bulur.
YOtsa, kunsa shayton bila xamrox bulur.
Nafsni tepkil, nafsni tepkil, ey barkirdor.
Nafsing sani oxir damda gado kilur.
Demak nafsga taslim bulgan kishi avvalo uz menligidan, erk va gurur xalovatidan, imon e’tikoddan, keyin esa adolatsizlikdan xam maxrum buladi. Ana shu ichki dushmanni ong xam golib va magrur insonning kadr kimmatgina xech kim xech kachon poymol eta olmaydi.
Aksincha YAssaviy insonni turli nuksonlardan poklashi uchun kurshaga chakirdi. Ular mutafakkir shoirning adabiyot falsafiy merosini xolisona ilmiy tadkik etish orqaligina tarixiy ilmiy xakikatni karor toptirish mumkin. Xech shubxasizki A.YAsaviy falsafasi markazida ollox turadi. Kamolot yulini tanlagan inson vijdon ovoziga kulok soladi. Ana shundagina uni ollox gunoxlardan xolos etishi mumkin.
Sufiylar tasavvufiga kura borliq olloxning kuch kudratli va xusni jamolini aks etuvchi kuchdir. Birok tabiatni yaratishdan kutilgan maksad insondir. U olloxning sevgan bandasi ollox butun borliqni ana shu inson uchun yaratdi. Demak inson xam uz navbatida ana shu muxabbatga ezgu munosobatda bulishi kerak, olloxning ishki bamisoli sharob (may) uning kadoki esa inson kalbidir. SHu kadaxga ishk mayi kancha kup kuyilsa insonning ma’naviy brakamollikka bulgan intilishi xam shunchalik kuchayadi.
Tasavvuf ta’limotiga kura. Inson olloxga etishmok uchun shariat, tarikat ma’rifat va xakikat boskichlaridan utishi kerak. Ma’rifat manzilida inson Olloxning moxityaini tula anglab etadi, ilmu axlokda barkamollikka erishadi. uz «men» ligidan kechib ollox bilan uygunlashadi. Inson uz uzini engib, ma’rifat sari intilgani sayin xakka erisha oladi, shunday keyingina foniylik mashakkatlari tugab, xech tugamaydigan bokiy xayot boshlanadi.
.XVII-XVIII asrlar Markaziy Osiyo xalklari tarixida tabiiy ilmiy yunalishda ma’lum darajadagi turgunlik sabablari muammosi.