Mavzu: Insoniyatning madaniy yuksalishi va falsafiy tafakkur taraqqiyoti. Reja

X1X asr boshlarida Garbiy Ovropada noklassik falsafa vujudga keldi. Uning oldida noan’anaviy falsafiy muammolarni xal etish zaruriyati paydo buldi. Xozirgi davr falsafasi neokantchilik, neogegelchilik, ekspiriokritisizm, progmatizm, freydizm (keyinchalik neofreydizm) neopozivitizm, ekzistensioloizm singari xilma xil oqimlar mavjuddir. Bu oqimlarning aksariyati sub’ektiv idealizm pozisiyasidadir. Neokontchilik va totalizm bundan mustasno ular ob’ektiv idealizmni ximoya kiladilar.
Xozirgi zamon garb falsafasida klassik falsafasini tankid kiluvilar unga bulgan oqimlar xam mavjuddir. Bunday okim vakilaridan biri nemis faylasufi F. Nitxe (1844-1900 yy.)
Garb sivilizasiyasi inkirozi avvalor falsafiy ta’limotlarda uz aksini topdi. Tanikli nemis faylasufi Osvalьd SHpenglar (1880-1936 yy)ning «Ovrupa kuyoshining sunishi» asari dalil oladi.
Klassik falsafada iloxiy Aql, mutlok ong tushunchalari muxim urin tutdi. Nemis faylasufi A.SHopengauer (1788-1860 y) «Xayot falsafasi» asari bunga misol qilib oladi. U 1818 yili «Olam iroda va tasavvur sifatida» asarini yozdi. SHopengauer irodani Aqlning oddiy bir elementi sifatida talkin etilishiga e’tiroz bildirdi. Uning fikricha, iroda birlamchi xisoblanadi. U iroda va xis tuygular xayajon bilan boglik jarayonlarning uziga xos tomonlari ularni insonning xayotidagi roli xaqida kimmatli fikrlarni olga surdi.
XX asr boshlarida fransuz faylasufi A.Bergson (1859-1911) ning karashlari keng yoyildi. Bergson fikricha, olam uzi uzidan ichki sabablar (spantan) shaklida va ongi kurinishlarda kayta tiklanish nazariyasiga keng urin berildi. Materiya va xayot bir biriga qarshi kuyildi. Ular urasida uzluksiz kurash bo’lib turadi va u olam evolyusiyasini keltirib chikaradi. Tabiat rivoji ijodiy evolyusiya shaklida amalga oshadi. A. Bergson birinchi bo’lib vaqtning uziga xosligini tekshirdi. U vaqt nima degan savolga vaqt makonga uxshash narsadir, deb javob berdi. U bilish masalalariga oid kimmatli fikrlarni olga surdi.
X1X asr oxiri XX asr boshlarida fiziologiya va psixologiya sezgilarni urganishga aloxida e’tibor berdi. Pragmatizm (yunoncha ish xarakat so’zlaridan olingan) Ovrupadan ayniksa Amerikada keng yoyiladi. Uning tanikli vakilari (S.Pirs1834–1914) U.Jeyms(1842-1910) D. YUm (1859-1956) lardir. Pragmatizm falsafa predmetini yangicha talkin etdi. Bu okim tarafdorlarining fikriga, falsafa borliq va bilish xaqida fikrlashdan iborat emas, balki u real muammolarni xal kiluvchi umumiy metoddir. Falsafa kishini oldida turgan konkret muammolarini xal etishi xakikat xam shunga xizmat kilishi kerak. Xakikat-insonga kumak beradigan narsa. Xakikat, bu-insoning qo’lga kirgan yutugi, real foydasidir. Foyda- xakikat mezonidir.
Bizning falsafiy adabiyotlarimizda ongsizlik masalalari yaxshi urganilmagan ongsizlik xodisalarini urganishda uning muammolarini xal etishda, ruxiy ta’lil nazariyasining yaratilishida avstraliyalik tanikli olim vrach va psixiatr Zigmund Freyd (1856-1939)ning xizmatlari ngi buldi.
Ong ongnsizlikni inkor etmaydi. Ruxiy taxlildagi asosiy masala ongsizlik xodisasidir. XX asr falsafasi ongsizlikni maxsus urgandi, uni falsafiy jixatdan xar tolmonlama taxlil kildi,falsafa bu masala bilan shugullanmagan edi. U Aqlni urganish bilan kuprok band bulgan edi. 3.Freyd birinchi bo’lib ongsizlik muammosini o’rtaga kuydi va uni tekshirishga kirishdi Freyd fikricha inson psixikasi ong osti, ong olidi, ong sferasiga bulinadi. Z. Freyd seksual ( jinsiy munosabatlar) instiktuallar (tugma xulk atvor) ni sof ongsizlik deb xisobladi. Uning fikriga bunday instikni etib bulmaydi. Irrasionalizm va mistika. YUkorida irrosionalizm (ongsizlik) xaqida fikr yuritildi. Norasionalizm va irrasionalizm tushunchalari yangi bir xil mazmunga va xissiyotni dastur qilib oladi. U kuprok parapsixologiya, telepatiya ekstrasensorlik kabi ma’naviy xissiy xodisalar bilan qiziqadi. Bizda xozirgacha bu xodisalar xam urganilgan bo’lib, ularni urganish uzok yillar mobaynida ta’kiklab kelindi. Bugungi kunda ularni urganishga bulgan qiziqish ortib bormokda.
Antroposofiya teosofiyaning byuir kismi bo’lib, diniy mistika va turli uydirmalardan iboratdir. Teosofiya uzining goya va intilishlari bilan fashizm idealogiyasiga zamin tayyorladi. Antroposofiyaning maksadi ob’ektiv bilim olish emas, balki gayrixissiy xakikatni ochishdan iboratdir. Birok bunga xam muayassar bula olmaydi. Ruxiy idrok etish kobilyatiga ayrim kishilargina muayassar buladilar. Bunday kishilar xozirgi paytlarda yuk bo’lib ketgan qadimgi Atlantida va Lemiruya madaniyatining mistik davomchilaridir. Irrasionalizm uz evolyusiyasida bir kator davrlarni kechirdi. U asrimizning 60- yillarida ikkinchi marta bosh kutardi. YAngi imstika, mistik utopiyalar keng yoyildi.
XX asrning ikkinchi yarimlarida keng rivojlaningan ong–texnika inkilobi falsafa taraqqiyotiga yangi ta’sir kursatdi. Bu davr ijtimoiy siyosiy xayotida ziddiyatlar goyat kuchaydi. Ularni bartaraf etish uchun ilmiy bilim yangi texnikaga tayanishning zaruriyati tobora ravshan bo’lib koldi. Fan va texnikani uluglash kayfiyati keng tarkaldi.
Neopozivitizm asrimizning 20-yillarida vujudga keldi. U sub’ektiv idealistik yunalishga ega bo’lib, asosan turli xil nazariyalar birlashdi. Bular: logik pozivitizm logik emperizm, logik atomizm, lingvistik taxlil falsafasi, tankidik rasionalizm nazariyasi va boshkalardir.
Germenivtika falsafiy bilim shakllaridan biridir. Germenivtika (yunoncha sharxlash usuli) kup ma’noli yoki kiyin tekstlarni talkin etish, til birliklari o’rtasidagi strukturali munosobatlarni bayon etish usuli yoki metodlaridir. Tekstni to’g’ri tushunish ijodiyotda yordam beradi. Bu metodni kullash «fikrlovchi» mashinalarning paydo bulishiga olib keldi. Germanivtika va strukturalizm asosichlari sosial falsafaning butun bir soxasini ishlab chikdilar. P.Rigert germenetikani badiiy adabiyotni urganishga tadbik etdi. L.Stros XX1 asr gumanitar fanlar asri bo’lib koladi, deb bashorat kildi. Ekzistensializm (yunoncha yashash, mavjudlik) falsafasi sub’ektiv idealizmning bir shaklidir. Ekzestensializm tarafdorlari falsafaning asosiy vazifasi insonni uning yashash tarzini urganishidir, deb xisoblaydilar. Ekzistensiya xar bir inson xayotinnig uziga xosligi va yagonaligini ta’kidlaydi.
Ekzistensializm inson onging va uning moxiyatini bilishga aloxida e’tibor berdi. Ekzistensializm individ xayoti insoniyat xayotiga boglik, ular bir biridan ajralmasdir, deb biladi. Nodir individning takdiri insoniy ongi birdir. Ekzistensializm xayot va ulim muammolariga ngi urin berdi. Inson va olam borligi bir biri bilan boglikdir, degan xulosaga keldi ularni sAqlash va kadrlash bugungi kunning vazifasidir. SHunday qilib XX asr falsafasi xilma xil ilmlar bilan xarakterlanadi. U turli maktablar va oqimlardan iboratdir. Ular asosan sub’ektiv va ob’ektiv idlealizmning turli shaklarida namoyon buladi. U kator xayotiy masalalarga murojat kildi. CHunonchi falsafaning moxiyati va roli, olam va unda insonning roli, individ va insoniyat, madanityaning xilma xiligi va birligi, insoniyat sivilizasiyasining takdiri, urush va tinchlik muammosi, umuminsoniy va milliy kadriyatlar masalasi XX asr garb falsafasining dikkat markazida buldi. Undagi xilma xil oqimlar jaxon falsafasi va ma’naviy madaniyatining ajralmas tarkibiy kismidir. Fikrlar, falsafiy karashlarni xilma xilligi uni yanada boyitadi. Uni xar tolmonlama chuqur urganish umuminsoniy madaniyatdan xabardor bulishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi.

Muxokama uchun savollar:

1. Froydchilik okimiga kura insonlarni ijtimoiy xayotda necha turga buladi? Bularni izoxlab bering?
2. Inson ongini ruxiy taxlil kilish yangi davr Evropa falsafasida nima uchun muxim urinni egalladi?
3. Milet falsafiy maktabi namayondalaridan