Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy ilmiy oqimlar

 
Institutsionalizm
 - 
anʼanalar, axloq, huquq, oila, ijtimoiy birlashmalar, 
davlat va boshqalar kabi ijtimoiy institutlarning evolyutsiyasi va ular kishilarning 
iqtisodiy xulq-atvorini shakllantirishga taʼsirini oʻrganuvchi iqtisodiy nazariya 
maktabi.Torshteyn Veblen institutsional iqtisodiyotning asoschisi hisoblanadi. 
"Institutsional iqtisodiyot" atamasining o'zi 1919 yilda Uolton Hamilton tomonidan 
American Economic Review dagi maqolasida chop etilgan. XX asr oxirida yangi 
institutsional iqtisodiyot deb ataladigan shakl, shakllana boshladi - neoklassik 
iqtisodiy nazariyaning ajralmas qismi bo'lib, u an'anaviy institutsional 
iqtisodiyotdan jiddiy uslubiy farqlarga ega. 
Institutsionalizm tushunchasi ikki jihatni o‘z ichiga oladi: “institutlar” – 
me’yorlar, jamiyatdagi xulq-atvor odatlari va normalar va urf-odatlarni qonunlar, 
tashkilotlar, muassasalar shaklida birlashtirish hisoblanadi.Institutsional 
yondashuvning ma’nosi iqtisodiy kategoriyalar va jarayonlarni sof shaklda tahlil 
qilish bilan cheklanib qolmasdan, tahlilga institutlarni kiritish, noiqtisodiy 
omillarni hisobga olishdan iborat. Institutsionalizm nafaqat iqtisodiy kategoriyalar 
va jarayonlarni sof shaklda, balki institutlarni, noiqtisodiy omillarni ham tahlil 
qiladi. Institutsionalizm tarafdorlarining ta'kidlashicha, neoklassitsizm 
odamlarning haqiqiy hayotidan ajralgan, chunki narxlar, masalan, erkin raqobat 
bilan belgilanmaydi, chunki aslida u mavjud emas. 
Institutsionalizm va boshqa iqtisodiy maktablar o'rtasidagi farqlar: 

---

34 
Neoklassik maktabga tanish bo'lgan toifalar (narx, foyda, talab kabi) e'tibordan 
chetda qolmaydi, balki manfaatlar va munosabatlarning yanada to'liq spektrini 
hisobga olgan holda ko'rib chiqiladi. 
Iqtisodiyotni "sof ko'rinishida" o'rganadigan, ijtimoiy tomonlardan voz kechadigan 
marjinalistlardan farqli o'laroq, institutsionalistlar, aksincha, iqtisodni faqat 
ijtimoiy tizimning bir qismi sifatida o'rganadilar. 
Klassik siyosiy iqtisod nuqtai nazaridan iqtisod fan, madaniyat, siyosat uchun asos 
yoki “asos” sifatida qaralsa, institutsionalizm bu tushunchalarni teng va o‘zaro 
bog‘liq deb hisoblaydi.
Optimallashtirish tamoyilini rad etish. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar maqsad 
funktsiyasini maksimallashtiruvchi (yoki minimallashtiruvchi) sifatida emas, balki 
turli xil "odatlar" - orttirilgan xulq-atvor qoidalari va ijtimoiy me'yorlarga rioya 
qilish sifatida qaraladi. 
Jamiyat manfaatlari birlamchi hisoblanadi. Ayrim sub'ektlarning harakatlari asosan 
iqtisodiyotdagi vaziyat bilan belgilanadi va aksincha emas. Xususan, ularning 
maqsad va imtiyozlari jamiyat tomonidan shakllantiriladi. Marjinalizm va klassik 
siyosiy iqtisodda shaxs manfaatlari birinchi navbatda vujudga keladi va ular 
jamiyat manfaatlariga nisbatan generativdir, deb ishoniladi. 
Iqtisodiyotga (mexanik) muvozanat tizimi sifatida yondashuvni rad etish va uni 
kümülatif xarakterga ega bo'lgan jarayonlar tomonidan boshqariladigan 
rivojlanayotgan tizim sifatida talqin qilish. Qadimgi institutsionalistlar bu yerda 
T.Veblen tomonidan taklif qilingan “kumulyativ sabablar” tamoyilidan chiqdilar, 
unga ko‘ra iqtisodiy taraqqiyot bir-birini mustahkamlovchi turli iqtisodiy 
hodisalarning sababiy o‘zaro ta’siri bilan tavsiflanadi. Marjinalizm iqtisodiyotni 
statik va dinamik holatda deb hisoblasa, klassiklar esa har qanday iqtisodiy 
yondashuvni tabiiy deb tavsiflaydilar. 
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishga ijobiy munosabat.Faqat 
foydalilik bilan boshqariladigan "oqil odam" ni rad etish. Institutsionalistlarning 
fikricha, inson xulq-atvoriga ta'sir etuvchi barcha omillarni (iqtisodiy va iqtisodiy 
bo'lmagan) hisobga olishning iloji yo'qligi sababli shaxsning harakatlarini oldindan 
aytib bo'lmaydi. Talab asosida qaysi omillar yotganligini aniqlash kerak. 
Narxlardan tashqari, bu narxlarni kutish, kompaniyani xavf-xatardan himoya qilish 
istagi va boshqalar bo'lishi mumkin. Iqtisodiy vaziyatga nafaqat narxlar ta'sir 
qiladi, ular bilan birga inflyatsiya, ishsizlik, inqirozlar, siyosiy beqarorlik kabi 
omillarni ham inobatga olish kerak.
Narxlar klassiklarning yozganlari kabi 
o'zgaruvchan emas. Xarajatlar, talab, bozor sharoitlari nihoyatda harakatchan, 
narxlar esa konservativdir. Bozorda sodir bo'layotgan o'zgarishlarga qaramay, 
narxlar ko'pincha o'zgarmaydi 

---

35