Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy ilmiy oqimlar

Keynschilik — iqtisodiyot nazariyasidagi yetakchi yoʻnalishlardan biri, 
jamiyat hayotida bir qator makroiqtisodiy hodisalarning oʻzaro taʼsir koʻrsatishini 
tahlil qilish asosida bozor xoʻjaligi faoliyati mexanizmlarini sharhlaydi va 
davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi amaliyotini asoslab beradi. Keysnchilik 
XX asrning 30-yillarida paydo boʻldi. Asoschisi ingliz iqtisodchisi Jonn Meynard 
Keyns hisoblanadi. Keynsning asosiy tamoyillari uning "Bandlik, foiz va pulning 
umumiy nazariyasi" asarida bayon etilgan. XX asrning boshlariga kelib. 
iqtisodiyotning beqarorligini bartaraf etish, chuqur iqtisodiy tangliklardan chiqish 
yoʻllarini izlash tarzida maydonga keldi. Bu davrga kelib klassik siyosiy iqtisod 
maktablari va ulardan keyingi iqtisodchilarning bozorni toʻla samaradorligi va oʻz-
oʻzini tartibga solish gʻoyalari amalda toʻla oʻz tasdigʻini topmadi. Keynsning 
asosiy gʻoyasi — bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi nomukammal, shu sababli 
maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy oʻsishni faqat davlatning iqtisodiyotga 
aralashuvi taʼminlay oladi. Keyns bozor iqtisodiyotidagi inqiroz va tangliklarning 
asosiy sababini shaxsiy isteʼmol buyumlari va ishlab chiqarish maqsadlaridagi 

---

32 
mahsulotlarga "samarali talab" (tadbirkorlarning eng yuqori foyda olinishini 
taʼminlaydigan talab)ning yetarli hajmda boʻlmasligida koʻradi va umumiy talab 
hajmini oshirish zarurligini koʻrsatadi. "Samarali talab" - isteʼmol tovarlari bozori 
va ishlab chiqarish vositalari bozoriga bogʻliq. Isteʼmol talabi hajmi "isteʼmolga 
moyillik" va "asosiy ruhiyat qonuni" bilan aniqlanadi. Bu qonunga koʻra, 
jamiyatning ruhiyati shundayki, umumiy real daromad ortishi bilan umumiy 
isteʼmol ortadi, ammo bu oʻsish daromadlar oʻsishidan past boʻlgani sababli 
iqtisodiy oʻsishga yordam beradigan jamgʻarmalar hosil boʻladi. 
Keyns oʻzining "bandlik nazariyasi" asosida iqtisodiyotni tartibga solish 
tamoyillarini ilgari surdi va davlatning inqirozga qarshi iqtisodiy siyosati dasturini 
ishlab chiqdi. Muvozanat holatida aholining ish bilan taʼminlanishi, bandlik 
darajasi umumiy taklif, isteʼmolga moyillik va investitsiya hajmiga bogʻliq. 
Bandlik darajasi isteʼmolga moyillik ortgan sharoitlarda, investitsiyalar hajmi 
koʻpayganda ham roʻy beradi, isteʼmol tovarlari va ishlab chiqarish vositalariga 
talabning ortishi taklifning oʻsishiga olib keladi, oʻz navbatida, oʻsib boruvchi 
taklif yanada bandlik ortishini taʼminlaydi. Mehnat taklifi unga boʻlgan talabdan 
oshib ketsa ishsizlik kelib chiqadi. Uning fikricha, ishsizlikning boʻlishi bozor 
iqtisodiy tizimining oʻzida mavjud. Ishsizlik tufayli nisbatan ortiqcha ish kuchining 
bir qismi ishsizlar qatoriga siqib chiqariladi va tizimda yana muvozanat tiklanadi. 
Bunday sharoitda davlat isteʼmol va investitsion tovarlar haridori sifatida 
iqtisodiyotdagi umumiy talabga taʼsir etishi mumkin. Fiskal yoki kredit-pul 
siyosati, ayniqsa, soliq tizimi orqali umumiy talabni oshirish mumkin. Demak, 
Keyns nazariyasiga koʻra, toʻla boʻlmagan bandlik sharoitida ham umumiy 
muvozanat saqlanishi mumkin. 
Keyns investitsiyaga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, investitsiyalar 
ishlab chiqarish isteʼmolini kengaytirish, izdan chiqqan umummilliy 
proporsiyalarni tiklash vositasidir. Investitsiyalar qiymati bilan milliy daromad 
oʻrtasidagi miqdoriy bogʻliqlik multiplikator tamoyilini qoʻllash asosida 
aniqlanadi. Shunga koʻra, investitsiyalarning har qanday oʻsishi isteʼmolning katta 
solishtirma hissasi va oʻsish surʼatlariga qaraganda daromad, bandlik va ishlab 
chiqarish ning koʻproq darajada yanada proporsional oʻsishini taʼminlaydi. Shu 
sababli investitsiyalarda mujassam boʻlgan talab iqtisodiy taraqqiyotni davlat 
harajatlarini kengaytirish, shuningdek, taqchilli byudjetdan moliyalash yoʻli bilan 
tartibga solish va ragʻbatlantirishning asosiy obʼyekti tarzida eʼtirof etiladi. 
Davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning samaradorligi 
investitsiyalar uchun mablagʻlar topish, imkoni boricha aholini ish bilan toʻla band 
qilish va foiz normasini qatʼiy belgilashga bogʻliq boʻladi. Foiz stavkalari 
qanchalik past boʻlsa, investitsiyalarga ragʻbat shunchalik koʻpayadi, investitsion 
talab oshadi, bandlik oʻsadi, ishsizlik kamayib boradi. Ishlab chiqarish omillari 
(kapital, mehnat, yer) qanchalik toʻla jalb etilsa, amalda oʻsib boruvchi narxlar 
yuzaga keladi (pulning miqdoriy nazariyasi). Resurslar toʻliq foydalanilmagan 
paytda ham narxlarning moʼtadilligi saqlanishi mumkin. Keyns nazariyasi boʻyicha 

---

33 
pul massasini 2 marta oshirish narxlarning 2 marta oshuviga olib kelmaydi. 3 - 6% 
ishsizlik norma deb qaraladi va "toʻla bandlik" sifatida talqin etiladi. 
Keyns gʻoyalari oʻz davrida, Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi yillari 
katta taʼsirga ega boʻldi, ammo bir qancha oʻzgarishlarga uchradi. Ayniqsa, urush 
bilan bogʻliq militaristik siyosat davlatning iqtisodiyotda faol ishtirokini talab etdi, 
urushdan keyingi tiklanish yillari ham bu gʻoyalar Germaniya, Italiya va 
Ispaniyada ustun bo’ldi 
XX asrning 70-yillarida sanoati rivojlangan mamlakatlar taraqqiyotida 
ijtimoiy yoʻnaltirilganlik kuchaydi (davlat mulki ortib bordi), davlat byudjet 
qarzlari koʻpaydi, ishsizlik ham oʻsdi, inflyasiya kuchli boʻldi, chuqur iqtisodiy 
tangliklar yuz berishi davom etdi, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davri qisqardi, 
ana shunday sharoitda liberal (neoliberal) goyalar ustunlikni egallay boshladi. 
AQShda reygonomika, Buyuk Britaniyada tetcherizm davlatning iqtisodiyotga 
aralashuvini minimallashtirdi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi. Keyns gʻoyalari 
neokeynschilik vakillari asarlarida yanada rivojlantirildi
.